در گذر تاریخ و فرهنگ ملی

[Alireza_Kh]

زبان و لهجه های ایرانی (بخش دوم)
------------------------------------------



فارسی میان

این زبان که صورت میانه ی فارسی باستان و فارسی کنونی است، در دوران ساسانیان زبان رسمی ایران بوده است. آثاری که از این زبان باقی مانده عبارت است از کتیبه های دوره ی ساسانی، کتا ب ها ی پهلوی، عباراتی که بر سکه، مهر،نگین و ظروف نوشته شده است.

ادبیات پیش از اسلام ایران با آثار زبان پهلوی متجلی است، این آثار برخی در دوره ی ساسانی و شماری در حدود قرن سوم هجری تدوین شده است. فارسی کنونی دنباله ی زبان پهلوی است، اما شمار زیادی از لغات پارتی از زمان اشکانیان، درفارسی میانه در پهلوی و در نتیجه فارسی کنونی راه یافته است. قبل از آنکه به موضوع خط زبان فارسی پرداخته شود، مبحث سوم یعنی گویش ها، لهجه ها و زبان های کنونی ایران یکی پس از دیگری بطور فشرده از نظر می گذرد. لهجه ها و زبان های ایرانی که امروزه متداول می باشد و از قفقاز تا فلات پامیر و از عمان تا آسیای مرکزی با آن سخن می گویند. از تنوع و تکثر فراوان برخوردار است، اما زبان فارسی به دلیل ادبیات پردامنه و اعتبار تاریخی و نفوذ آن در سایر زبان ها و لهجه های ایرانی و نیز به سبب تا ثیر آن در چند زبان غیر ایرانی مانند ترکی، وارد شده، اهمیت خاص و قابل توجهی در منطقه یافته است.

1-زبان آسي

این زبان در بخشی از نواحی کوهستانی قفقاز مرکزی رایج می باشد، زبان آس ها با زبان سغدی وخوارزمی ارتباط نزدیک دارد، زبان شناسان معتقدند زبان فارسی در زبان آسی تقریبا نفوذ نیافته است.

2- یغنوبی

این زبان میراث و باز مانده ی یکی از لهجه های سغدی به شمار می رود، این زبان همچون دیگر لهجه های ایرانی بسیاری از لغات فارسی و عربی خویش را اقتباس و به عاریه گرفته است.


3- پشتو
این زبان زبان محلی مردم افغانستان است. زبان فارسی و عربی آن را تحت تاثیر قرار داده، در آن نفوذ یافته اند، زبان پشتو امروزه در افغانستان بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. این زبان بسیاری از خصوصیات و ویژگی زبان های ایرانی را حفظ کرده است.

4- بلوچی

زبان بلوچی در قسمتی از بلوچستان و همچنین در بعضی از نواحی ترکمنستان رایج است. بلوچی را زبان شناسان از گروه شمالی زبا ن های غربی ایران می دانند. زبان بلوچی علاوه بر واژه های فارسی بعضی از لغات سندی را نیز اقتباس کرده است. این زبان لهجه های گو ناگون و متنوعی دارد که مهمترین آنها بلوچی غربی و بلوچی شرقی است.


5- سغدی

این زبان در کشور سغد که سمرقند و بخارا مرکز آن بوده رایج بوده است. زمانی زبان سغدی زبان بین المللی آسیای مرکزی به شمار می رفت. زبان سغدی تا قرن پنجم هجری در نواحی خود در کنار فارسی رواج داشت.

6- سکایی (ختنی)

زبان یکی از اقوام سکایی مشرق است، که زمانی بر ختن حکومت داشتند. این زبان هنگام حکومت آنان در آن دیار رایج گردید.

7- خوارزمی :
این زبان تا قرن هشتم هجری رایج بوده است، خوارزمیان با این زبان سخن می گفتند. بعدها این زبان جای خود را به زبان فارسی و ترکی داده است.

8- گیلکی

سواحل دریای خزر لهجه های گوناگون و متنوعی دارد که گیلکی،مازندرانی و طالشی از آن جمله است. لهجه های مازندرانی و گیلکی ادبیات محلی قابل ملاحضه ای دارند. لهجه ی مازندرانی صاحب آثار معتبری بوده متاسفانه بیشتر آن از میان رفته است.

9- کردی

زبان کردی که مردم نواحی غربی و شمال غرب و جنوب غربی و طوایفی در شمال و مشرق ایران و گروهی از مردم در ترکیه، عراق، سوریه و قفقاز با آن تکلم می کنند، بدون شک از زبان های هند و ایرانی و یکی از شاخه های فارسی باستان است. از ویژه گی ها و مشخصات برجسته ی این زبان، سلاست و روانی و عدم اختلاط زیاد با زبان های غیر ایرانی است. ولی براثر قرابت ونزدیکی و ارتباط با ترک ها و عرب ها شماری از لغات ترکی و عربی در آن رخنه کرده است. در باره ی زبان کردی پرسشی وجود دارد که پاسخ گفتن به آن اندکی دشوار است و آن اینکه چرا زبان کردی دارای شعب و گویش های گوناگون و متعدد است. برخی از محققان و مورخان گفتند که زبان کردی چون از از پشتوانه ی معتبری از کتب علمی و ادبی و تاریخی برخوردار نبوده است بدین شکل در زمان طولانی دچار تغییرات است. زبان کردی لهجه های زیادی دارد. مانند مکری، سلیمانیه ای، سنندجی، کرمانشاهی، بایزیدی، زندی، زازای، لولو، عونیکی، محمودی، شیروانی، اردلانی،سورانی، چکوانی، عبدوئی، پسانی، اورامی و دروزکی. این زبان مانند زبان فارسی و برخلاف زبان بلوچی و پشتو در طول زمان دچار تغیرات فراوانی شده است.

10- لری

یکی از لهجه های ایرانی لری است که کم و بیش از ادبیات برخوردار است.

11- آذری
نام زبان قدیم ساکنان آذربایجان است. اذری یکی از لهجه های ایرانی محسوب می شود. اکنون نیز در بعضی از قرا و روستا های آن استان با ان تکلم می کنند. علاوه براین قسمتی از قفقاز هم با آن سخن می گویند. گفته می شود ترکان عثمانی و به دلیل آنان گروهی از خاور شناسان، ( آذری ) را به لهجه ی ترکی معمول و متعارف در آذربایجان اطلاق کرده اند. زبان آذری آذربایجان ایران، کشور آذربایجان امروز با ترکی غربی قرابت و نزدیکی دارد. همین لهجه و زبان نیز به مرور زمان تحت تاثیر لغات و دستور زبان فارسی قرار گرفته است






---------------
همراه باشید, ادامه دارد ...