در گذر تاریخ و فرهنگ ملی

[Alireza_Kh]

چله؛ آييني با بوي زندگي


از دهه و سده گذشته و هزاره‌ها را پشت سر نهاده، ولي همچنان استوار در تار‌و پود وجودمان حضور دارد، حضوري ريشه‌دار و پر رمز و راز. حضوري كه هنوز هم من و تو را بر آن مي‌دارد تا شبي را در كنار هم و در كنار ديگراني كه دوستشان داريم، بيدار باشيم تا بردميدن روز تا برآمدن خورشيد را بنگريم. هزاران سال است كه من و تو در چنين شبي بيدار مي‌مانيم. در چنين شبي كه كه پيشتر‌ها آن‌را شب چله مي‌خوانديم و امروز، گاهي يلدا و گهگاه چله مي‌ناميم، هنوز هم بيدار مي‌مانيم، بيدار مي‌مانيم تا در اين درازترين شب سال، نور و روشنايي را در پيروزي بر تاريكي و شب، ياريگر باشيم. البته مي‌دانيم كه چه بيدار باشيم و چه بيدار نباشيم، خورشيد باز هم خواهد تابيد. ولي من و تو اين واپسين شب پاييز را با هم، با پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها، خاله‌‌ها، عمه‌ها و دايي‌ها، بيدار مي‌مانيم تا ديرپاترين شب سال را به اميد ديدار خورشيد شكست‌ناپذير بگذرانيم. شبي كه فرداي آن ميترا زاده خواهد شد، مهر و روشنايي، نور زاده خواهد شد.
ما اين شب را هرچه بخوانيم يا هرچه بناميم، تنها يك شب است، شبي كه تنها به شوند يك دقيقه با ديگر شب‌ها، تفاوت دارد، تنها يك دقيقه درازتر از شب پيشين است، تنها يك دقيقه. ساده از كنارش مگذر كه نياكانت حتا از كنار يك دقيقه هم نگذشتند و تو هم، نه از كنار اين يك دقيقه كه از كنار آن‌همه دقت، توجه و ژرف‌نگري مگذر. از كنار اين شب رنگارنگ مگذر، شبي كه دانه‌، دانه‌ي رنگ‌هايش را وام‌دار نهاد‌هايي است كه همگي يادآور خورشيدند: هندوانه، انار، خرمالو. و فراموش مكن، قصه‌هاي مادربزرگ را، كه شب را به خود مشغول مي‌دارد تا روز فرا رسد و تو خم به ابرو نياوري. فراموش مكن شب آغازين چله‌ي بزرگ را، شب آغازين انقلاب زمستاني را، شبي كه در جاي‌جاي اين سرزمين اهورايي بزرگ داشته مي‌شود اما به‌گونه‌اي متفاوت، به‌گونه‌اي ديگرگون با جاي ديگر، به گونه‌اي كه نشان از زندگي دارد نه بندگي. مردمان اين سرزمين، تاريخ و طبيعت ديارشان را درهم آميخته و به آيين‌ها رنگ و بوي بومي و محلي داده‌اند، چرا كه مردمان هر دياري چون ديار بالادست، يا پايين‌دست، زنده‌اند و هر‌يك باور و رسومي دارند، باورهايي زيبا و ريشه‌دار.


شيرازي‌ها سفره‌اي رنگين چون نوروز، پهن مي‌كنند. همداني‌ها فال سوزن مي‌گيرند. خراساني‌ها شاهنامه مي‌خوانند و چه بسيار كساني كه دل به نداي برآمده از ديوان خواجه‌ي شيراز مي‌سپارند. به باور مردمان، نبرد سختي ميان نور و تاريكي در جريان است كه بايد به شكست تاريكي بينجامد. پس براي دست‌يابي به اين پيروزي بايد شاد بود و شادي يك تكليف است. اما اين شادي الگوي از پيش نگاشته شده‌اي ندارد و اين نشان از زنده بودن و جريان زندگي در جاي‌جاي اين بوم‌و‌بر دارد و فراتر از آن نشان از زنده بودن اين آيين دارد. آيين چله‌نشينيِ هربخشي از اين سرزمين، رنگ‌و بويي دارد.


اردبيلي‌ها چله را سوگند مي‌دهند كه زياد سخت نگيرد. در تبريز، عاشيق‌ها مي‌نوازند، داستان‌ها مي‌خوانند و چكامه مي‌سرايند. لرستاني‌ها «گندم‌شيره» مي‌خورند و سنندجي‌ها سفره را با دلمه‌كلم و خربزه‌هايي كه ديرگاهي است به مناسبت اين شب در خم ترشي انداخته‌اند، مي‌آرايند. مردمان دره‌ميانه(از روستاهاي شهر ملاير) پس از يك خانه‌تكاني مفصل، رخت‌هاي نويشان را مي‌پوشند و اهل خانه هريك، شمعي روشن مي‌كنند به اين نيت كه تا سال ديگر، چون شمع روشن بمانند. بزرگترهاي خراساني، حلوا قلقلي (كوبيده‌ي مغز گردو و بادام و كنجد و ديگر دانه‌هاي روغني كه در شيره انگور خوابانده‌اند.) به كوچكتر‌ها مي‌دهند. قزويني‌ها، سبزي‌پلو با ماهي‌دودي مي‌خورند، به باور مادربزرگ‌هاي قزويني اگر در اين شب، ننه سرما، گريه كند، باران مي‌بارد، اگر پنبه‌هاي لحاف بيرون بريزد، برف مي‌آيد و اگر گردنبند مرواريدش پاره شود، تگرگ مي‌آيد. ولي كرماني‌ها تا زمان بردميدن خورشيد بيدار مي‌مانند و به سرور مي‌پردازند تا قارون (ثروتمند افسانه‌اي)، در جامه‌ي هيزم‌شكنان، برايشان، هيزم بياورد، هيزم‌هايي كه روز پس از شب چله به زر تبديل مي‌شود. اين رسوم و اين باورها، از آنِ مردمان اين سرزمين‌اند، مردمان سرزميني كه شب پيروزي نور بر تاريكي را دوست دارند و براي بزرگداشت آن، همه‌ي آن‌چه نيكو است و دوست‌داشتني، بدون ديگرگوني در پايه و اساس، بر آن آيين افزوده‌اند. يادمان باشد، ما انسان‌هاي زندگي هستيم، نه طاعت و بندگي. و پيشينيان در هر جاي اين سرزمين، به نشان همين خودباوري و زنده‌بودن‌ها، باورها و طبيعت ديارشان را بر آيين‌ها افزوده‌اند و اين همان رمز ماندگاري آيين‌هاست، آيين‌هايي چون بزرگداشت شب چله كه از پسِ هزاره‌ها هنوز هم زيبا و رنگ‌به رنگ است و به رغم رسانه‌اي شدن زندگي‌ها و تلاش رسانه‌ها در يكي كردن باورها، يادها و خاطره‌ها، هنوز هم بوي زندگي مي‌دهد.