در گذر تاریخ و فرهنگ ملی

[مــجــیــנ]

نگاهی به صنعت پارچه بافی در ایران باستان
در بسیاری از جوامع، منسوجات نقشی حیاتی در زندگی اجتماعی، اقتصادی و مذهبی ایفا کرده اند. آنها در تمام مراسم اصلی زندگی، همچون جشن تولدها، عروسی ها و مراسم تدفین، جزو تجهیزات و وسایل ضروری به شمار می روند.

چه زمانی که به عنوان هدیه بخشیده می شوند یا معامله، دفن و سوزانده می شوند و چه وقتی به عنوان یادبود خانوادگی به نسل های بعد انتقال می یابند. برای مثال، لباس مخصوص عروسی ممکن بود بعدها در جشن ها یا موقعیت های خاص دیگری پوشیده شود، اما در برخی نواحی آن را برای استفاده بعدی به عنوان کفن کنار می گذاشتند و نگه می داشتند. شواهد بافندگی در ایران همراه با دیرینه ترین نشانه های زندگی بشر مشاهده می شود. در این نوشتار به تاریخچه پارچه بافی در ایران باستان پرداخته می شود.
از آنجا که منسوجات می توانند، هم ارزش واقعی و هم مفهوم نمادین داشته باشند، از دیرباز مورد توجه اشراف بوده اند. منسوجات به مقدار زیاد پوشیده می شدند یا به نمایش درمی آمدند تا ثروت و سعادت را نشان دهند و چشم تماشاگران را با بهت و حیرت خیره کنند. در عین حال، به دنبال هدف های سیاسی توزیع می شدند تا وفاداری به حاکمان را نشان دهند.
نساجی در دوره ایلام
نوعی مهرهای حلقه ای در لرستان کشف شده اند که به دوره ایلامی تعلق دارند. هر مهر حلقه ای، حلقه نواری است که از ورقه مفرغی کنده کاری شده ساخته شده است. روی مهر، موتیف های متنوعی کنده شده اند که موید رونق نساجی و دوخت در این دوره اند. در 2700 تا 2500 ق. م، بافندگی به طور کامل و ظریف تر معمول شده و این امر با بافت پارچه هایی از سیم های طلا و نقره و نیز تهیه پارچه های مرغوب با استفاده از پشم گوسفند و موی بز، کاملا مشهور است. یکی از چشمگیرترین و زیباترین نمونه های پوشاک زنان ایلامی، تصویر برجسته ای است که روی جامی سیمین نقش بسته و چند سال پیش در مرودشت کشف شده است. روی این جام، پیکره دو زن که یکی ایستاده و دیگری نشسته است، دیده می شود. هردو، پیراهن بلندی با زمینه ای از نقش های برگ مانند بر تن دارند و تزیینات دوختی در قسمت یقه و لبه پیراهن، جلوه دیگری به لباس ها داده است. همچنین لباس ناپیراسو، ملکه ایلام و همسر اونتاش که در کشفیات شوش به دست آمده و اکنون در موزه لوور موجود است، رواج دوخت در دوره ایلامی را نشان می دهد. در هزاره دوم و اول پیش از میلاد، مجسمه گلی و گل پخته که همراه با اجساد مردگان دفن می شد، ما را با انواع لباس ها و دوخت ودوزها آشنا می سازد. تندیس گلی مربوط به هزاره پیش از میلاد، متعلق به مجموعه فیلیس اکرمن، گواه دیگری برای رواج نساجی و انواع دوخت ها در این دوره است. تندیس مزبور دارای پیراهنی بلند، تمام قد با چین های زیاد در قمست پایین زانو، چین هایی در قسمت آستین و تزیینات روی لباس است .
نساجی در دوره مادها
اگرچه در خصوص نساجی ایران در دوره های مادها اطلاعات چندانی در دست نیست، اما از بررسی لباس و پوشاک آنان از روی نمونه های سنگ تراشی، چنین برمی آید که پارچه بافی و تولید پارچه های دستباف در آن روزگار کاملا مرسوم و دوخت آنها نیز معمول بوده است. ضمن آنکه براساس نوشته های مورخان و محققان، رنگ ارغوانی از رنگ های بسیار مورد علاقه مادها به خصوص در پارچه دستباف بوده است. در روزگار مادها، این صنعت پرارزش، خود دانشی را برپا کرده بود. زیرا در آن روزگار، انواع پارچه و پوشش های گوناگون علفی، پوستی و پشمی، چه از دیدگاه جنس و مواد نخستین آن و چه از دیدگاه رنگ آمیزی، نقش و نگارو بافت و طرح، بافته می شده است. مادها در بافندگی پشم، کتان و دیگر الیاف گیاهی را به کار برده اند. نقش روی جعبه سیمین از خزانه جیحون که هم اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می شود، نشانه آن است که در دوره مادها لباس مردان و زنان غالبا بلند، فراخ و چین دار بوده و تزییناتش دوختی مثل قیطان دوزی، ملیله دوزی و قلاب دوزی داشته است. لبه لباس ها اکثرا دارای تزیینات رودوزی بوده که جلوه ای خاص به لباس بخشیده است .
نساجی در دوره هخامنشیان
گرچه به دلیل گذشت سالیان دراز از دوره هخامنشی ، از بافته های آن زمان به جز چند تکه قالیچه و گلیم، نمونه های دیگری به دست نیامده است، اما اسناد جدید به دست آمده، حاکی از این هستند که از زمان های بسیار باستان و شاید پیش از هخامنشی، در آسیای میانه به ویژه در سغد، پرورش تخم نوغان انجام می گرفته است. بدین سان دیگر شکی باقی نمی ماند که به کار بردن پارچه های ابریشمی در ایران هخامنشی رواج داشته است و پارچه های ابریشمی ایران که گاهی در تاروپود آنها گلابتون زروسیم نیز به کار برده می شد (زری)، از دید زیبایی، لطافت، رنگ و درخشش، زبانزد یونان بودند. در آن زمان، پارچه های ایرانی از نظر جنس، رنگ و نرمی، شهرت جهانی به دست آورده بود و بیشتر مردم خواستار و خریدار آنها بوده اند. به ویژه لطافت و طرح نقش های پارچه های پشمی، ابریشمی و کتانی که به رنگ های گوناگون، رنگرزی می شدند همه را فریفته خود می ساخته است.
همه ساله در نوروز و مهرگان، جزو باج های نقدی و جنسی که به گنجینه های شاهنشاهان هخامنشی سپرده می شد، همواره مقداری نیز پارچه های گرانبهای نبریده، جامه های دوخته شده و پرده های منگوله دار و زیبا وجود داشت. این موضوع گذشته از نوشته های تاریخ نویسان، از نقش برجسته های تخت جمشید نیز آشکار است و چون هریک از تیره ها و کشورهای شاهنشاهی، ناگزیر بهترین ساخته و محصول کشور خود را به دربار هخامنشی گسیل می داشتند، منسوجات ایرانی خیلی مورد توجه بودند و مایه تجارت مهمی با کشورهای همسایه شدند. یونانی ها بنابر آنچه مورخانشان می نویسند، از نفیس بودن البسه دشمنان ایرانی شان تعجب می کردند.
در نشریه یونسکو (ایرانشهر) درباره بافندگی و پارچه بافی روزگار هخامنشی چنین آورده شده است: پارچه بافی ایران در روزگار هخامنشی به ویژه در زمینه بافت پارچه های پشمی نرم و بسیار خوب، نامور بوده است و شاهان هخامنشی به داشتن لباس های گرانبها مشهور بودند. همچنین، از کتاب«استر» در تورات چنین برمی آید که قصرهای هخامنشی با پرده های زیبا و رنگارنگ مزین بوده اند. در این دوره، همچنین از پارچه زری نام برده شده و گفته شده است، زری های ایران که هم برای جامه و هم برای سراپرده به کار می رفتند، مشهور آفاق بودند.
از آثاری که در دوران هخامنشیان رواج بیشتری داشته است، می توان از انواع بافته ها از قبیل پارچه های ابریشمی و زری دوزی شده و قالی و اختراع و ابداع انواع فرش، نمد و غیره یاد کرد.
این امکان وجود دارد که در کارگاه های دربار شاه، ابریشم نیز به عمل آورده می شده است. تولید ابریشم از دیرباز در چین معمول بود، اما از پیله ابریشم چنان محافظت می شد که به خارج از کشور راه نمی یافت. در پازیریک، در کنار اشیای وارداتی از ایران، قطعه ای پارچه ابریشمی چینی با سوزن دوزی بسیار ظریف و بافته های ابریشمی دیگر پیدا شده است. حتما شاهان ایران نیز قادر به تملک این شی ء پربها بوده اند. مخصوصا که در هندوستان از آغاز هزاره اول ق.م و شاید هم پیش تر، ابریشم وحشی به دست می آمد. همچنین از سده پنجم ق.م و در آتن بقایایی از پارچه ابریشمی به دست آمده است. پارچه ابریشم فقط می تواند از طریق ایرانیان به آتن راه یافته باشد. بنابراین می توان گمان برد که ایرانیان ابریشم را می شناخته اند و از آن برای تهیه لباس های گرانبهای خود استفاده می کردند. مسلما پشم نیز برای تهیه لباس کاربرد داشته است. شاید لباس های پشمی از جمله لباس های ظریف بوده اند. پارچه های وارداتی از ایران که در گورهای پازیریک پیدا شده اند، پشمی هستند. این پارچه ها با تکنیک گوبلن و بسیار پرنقش و نگار بافته شده اند. علاوه بر این، لباسی از همین پارچه بر تن سربازان نگهبان در آجرهای لعاب دار شوش دیده می شود. در پارچه ای دیگر، نقش دو زن با خدمتکارانشان در کنار یک عودسوز، بافته شده است.
در زمان پادشاهی داریوش بزرگ، کشت پنبه در نواحی باختر و شرق ایران رواج داشته است. چون پارچه های پنبه ای لطیف تر و نرم تر از پشم بودند و جامه هایی که از پارچه پنبه ای دوخته می شدند، با هوای گرم بیشتر سازگاری داشتند، ازاین رو، پارچه های پنبه ای برای دوخت جامه و زیرجامه، خواستاران فراوان داشت. به همین علت، کارخانه های پنبه ریسی و پنبه بافی در ایران به فراوانی بنیاد یافته و پارچه های پنبه ای یکی از کالاهای بازرگانی ایران بوده اند. ماری کخ در کتاب خود می نویسد، در این دوره لباس های بسیار گرانبهایی نیز از پنبه درست می کردند. بعضی از پارچه های پنبه ای چنان ظریف بافته شده اند که به ابریشم می مانند.
در دوره هخامنشی، کتان و جامه های کتانی در ایران رواج فراوان داشتند و از آن، جامه ها و پرده های رنگارنگ زیبایی می ساختند. در کتاب«استر»از پارچه کتان و نیز پارچه های ارغوانی رنگ، به علاوه پارچه های رنگارنگ دیگر، به عنوان البسه پادشاهان آن دوران نام برده شده است. نتیجه دانش و چیرگی هخامنشیان در پارچه بافی و ساختن بافته های گوناگون که تنها به وسیله آموزش و پرورش استادان چیره دست می توان به آن دست یافت، تا آن اندازه حائز اهمیت بوده است که برخی از نویسندگان می گویند، نخستین ملتی که صنایع پارچه بافی و بافندگی آن می ارزید، ایران هخامنشی بود. در این دوره، کار بافندگی را بیشتر زنان انجام می دادند و کار و مشغولیت بانوان ایرانی، بافتن پارچه های گرانبها و سوزن کاری بود. حتی شهبانوها و شاهدخت ها نیز در دربار بدین کار می پرداختند. ملکه آمیس تریس، زن خشایارشا هم، از همان آغاز کودکی، به فراگیری بافندگی-که شاید نیازی به آن نداشته-پرداخته است. او که بانویی با شخصیت و هنرمند بود، برای شاه نیز با دست خود پارچه می بافته و لباس می دوخته است. تاریخ نویسان درباره مراکز پارچه بافی شاهنشاهی هخامنشی یادآوری کرده اند که در مصر و لیبیا پارچه های کتانی، در آشور پارچه های گوناگون و ملیله دوزی، در خراسان، باختر و سغد پارچه های گوناگون، در هند شمالی و جنوبی پارچه های پنبه ای، در «کلیکلیه»پارچه هایی از پشم شتر، در سوریه پارچه ای ارغوانی، در بابل بافته ها و جامه های دوخته و در خوزستان پارچه های گوناگون نرم و نازک بافته و آماده می شدند. همه بافته های این سرزمین ها در ایران رواج داشتند و پارسیان نیز در دوخت جامه های خود از این پارچه ها استفاده می کردند. کلافه های ابریشم چین و سغد، در کارخانه های بلخ، همدان و شوش و بسیاری از شهرهای دیگر ایران، به پارچه تبدیل می شده است.
آتنائیوس می گوید: گران ترین لباس ها رداهای پربهای ایرانی بودند، با بافتی محکم و پوشیده از پولک های طلایی. هرچند پارچه این لباس ها از میان رفته، ولی تعداد زیادی از این پولک های طلا برجای مانده اند. در ساختمان خزانه تخت جمشید، دکمه و گل طلا نیز بافت شده است. تعداد زیادی از این تزیینات منقش لباس، از گورهای سارد به دست آمده اند. یقینا در سارد به منزله پایتخت ساتراپی ایران، تعداد زیادی لباس گرانبهای ایرانی وجود داشته است. پارسیان زمان هخامنشی نیز همچون مردمان دیگر آن دوره، به رنگ جامه های خود اهمیت فراوان می دادند. آنها رنگ های پخته و متین را می پسندیدند و رنگ های گرم و شاد را دوست داشتند. این موضوع از رنگ آمیزی کاشی های لعابی شوش و اشیای رنگین دیگر که از آن زمان بازمانده، هویداست. بنابر نوشته استرابون، زیرجامه های ایرانیان از پارچه های سفید رنگ و جامه های رویین آنان از رنگ های گوناگون بوده است. رنگ دیگری که در دربار هخامنشی ارج ویژه ای داشت، رنگ ارغوانی بود و به گفته جاکسون، این رنگ به میترا منسوب بود. ارغوان، رنگ و کالای گرانبهایی بود که از فنیقیه به پارس می آوردند و آن را با آمیختن املاح زر با گونه ای صدف دریایی کمیاب، می ساختند. به همین علت هم، بسیار گرانبها بود و پارچه و جامه هایی که با ارغوان رنگرزی می شدند، درخشندگی و شکوه و زیبایی خیره کننده ای داشت. هخامنشیان بهترین پارچه های ارغوانی را به کشور و دربار خود اختصاص داده بودند. جامه های رسمی شاهنشاهان هخامنشی از این رنگ بود و جامه های برخی از شاهزادگان و بزرگان و خلعت های شاهی نیز از این گونه پارچه ها دوخته می شدند.
یکی دیگر از رنگ های خوشایند پارسیان هخامنشی، رنگ طلایی یا نزدیک به آن، زرد نارنجی بود؛ چون طلا منسوب به خورشید بود و رنگ طلایی در میان رنگ های دیگر، ارج ویژه ای داشت. نمونه پارچه های نارنجی رنگ دوره هخامنشی (گل دار) را می توانیم در تن سربازان جاویدان خوزی که روی کاشی های رنگارنگ شوش نقش شده و در موزه لوور است، ببینیم. همچنین، شاهان هخامنشی در جشن های مهرگان، جامه های زعفرانی در بر می کردند. رنگ های دیگری که در آثار هخامنشی می توان دید، عبارت است از سبز زیتونی، آبی آسمانی، فیروزه ای، لاجوردی، سرخ تیره، کبود تیره و قهوه ای. گاهی پارسیان در جامه های خود دو رنگ پارچه به کار می بردند؛مانند رنگ ارغوانی و سفید. در کاشی های شوش نیز قباهای دورنگه دیده می شوند که در آنها پارچه زمینه سفید گل دار را با پارچه نارنجی ساده و پارچه زمینه نارنجی گل دار را با پارچه قهوه ای درمی آمیختند و زیبایی نوینی در جامه های خود پدید می آوردند.