در گذر تاریخ و فرهنگ ملی

[Alireza_Kh]

گذری به پيمان‌نامه‌ های ننگین گلستان و تركمانچای
------------------------



بخش پنجم

متن معاهده تركمانچای

چون‌ اعليحضرت‌ شاهنشاه‌ ايران‌ و اعليحضرت‌ قوي‌ شوكت‌ معظم‌ نامدار و صاحب‌ اختيار كل‌ ممالك‌روسيه‌ بالسويه‌ و از صميم‌ قلب‌ مايل‌ هستند كه‌ بر صدمات‌ محاربه‌ كه‌ مخالف‌ ميل‌ طرفين‌ است‌ نهايتي‌ داده‌ و مجدداً روابط قديمي‌ حسن‌ همجواري‌ و مودت‌ را مابين‌ مملكتين‌ به‌ وسيله‌ صلحي‌ كه‌ في‌ حد ذاته‌ متضمن‌اساس‌ امتداد و دافع‌ مباني‌ اختلافات‌ و برودت‌ آتيه‌ بوده‌ باشد بر پايه‌ و بنائي‌ محكم‌ استوار دارند لهذا وزراي‌مختار خود را كه‌ براي‌ اين‌ امر سودمند مأمور هستند از اين‌ قرار معين‌ داشتند:

از طرف‌ اعليحضرت‌ امپراطور كل‌ روسيه‌ ژان‌ پسكوويچ‌ آجودان‌ جنرال‌ و سرتيپ‌ پياده‌ نظام‌، فرمانده‌اردوي‌ قفقازيه‌، كفيل‌ امور غيرنظامي‌ گرجستان‌ و حاجي‌ ترخان‌ و قفقازيه‌ رييس‌ قوه‌ بحريه‌ درياي‌ خزر، داراي‌نشان‌ الكساندر نوسكي‌ مكلل‌ بالماس‌ و نشان‌ سنت‌ آن‌ از درجه‌ اول‌ مكلل‌ بالماس‌ و سنت‌ ولاديمير از درجه‌اول‌ و سنت‌ ژرژ از درجه‌ دوم‌ و دو شمشير مرصع‌ و ديگري‌ طلا كه‌ روي‌ آن‌ اين‌ طور نوشته‌ شده‌ (براي‌ شجاعت‌)و داراي‌ نشان‌ عقاب‌ قرمز از درجه‌ اول‌ و نشان‌ هلال‌ عثماني‌ و غيره‌ و الكساندر ابروسكف‌ كنسيه‌ دتا وپيشخدمت‌ اعليحضرت‌ امپراتور داراي‌ نشان‌ سن‌ولاديمير از درجه‌ سوم‌ و سن‌استانيسلاس‌ از درجه‌ دوم‌ وسن‌ژان‌ بيت‌المقدس‌

از طرف‌ اعليحضرت‌ شاهنشاه‌ ايران‌ حضرت‌ اشرف‌ شاهزاده‌ عباس‌ميرزا.

وزراي‌ مختار طرفين‌ پس‌ از آنكه‌ در تركمان‌چاي‌ اجلاس‌ كرده‌ و اختيارنامه‌هاي‌ خود را مبادله‌ و آنرا موافق‌قاعده‌ و مرتب‌ به‌ ترتيبات‌ شايسته‌ يافتند فصول‌ ذيل‌ را منعقد و برقرار داشتند:

فصل‌ اول‌ ـ از امروز به‌ بعد مابين‌ اعليحضرت‌ شاهنشاه‌ ايران‌ و اعليحضرت‌ امپراطور روسيه‌ و نيز مابين‌ممالك‌ و وراث‌ و اخلاف‌ و اتباع‌ اعليحضرتين‌ صلح‌ و وداد و مودت‌ كامله‌ علي‌الدوام‌ برقرار خواهد بود.

فصل‌ دوم‌ ـ چون‌ مخاصمه‌ طرفين‌ معظمين‌ كه‌ به‌ سعادت‌ امروز به‌ اختتام‌ رسيد تعهدات‌ عهدنامه‌ گلستان‌ را باطل‌ مي‌دارد لهذا اعليحضرت‌ شاهنشاه‌ ايران‌ و اعليحضرت‌ امپراطور كل‌ روسيه‌ چنين‌ صلاح‌ ديدند كه‌ به‌جاي‌ عهدنامه‌ مزبور مواد و شرايط ذيل‌ را كه‌ مبني‌ بر ازدياد و استحكام‌ روابط آتيه‌ مودت‌ و صلح‌ مابين‌ روسيه‌و ايران‌ است‌ برقرار نمايند.

فصل‌ سوم‌ ـ اعليحضرت‌ شاهنشاه‌ ايران‌ از طرف‌ خود و اخلاف‌ و وراث‌ خود خانات‌ ايروان‌ را كه‌ در دوطرف‌ رود ارس‌ واقع‌ است‌ و نيز خانات‌ نخجوان‌ را به‌ ملكيت‌ مطلقه‌ به‌ دولت‌ روس‌ واگذار مي‌كند عليهذااعليحضرت‌ شاهنشاه‌ ايران‌ متعهد مي‌شوند كه‌ دفاتر و اسنادي‌ كه‌ راجع‌ به‌ حكومت‌ و اداره‌ خانات‌ فوق‌الذكراست‌ منتها شش‌ ماه‌ از امضاي‌ اين‌ عهدنامه‌ به‌ مأمورين‌ روس‌ تسليم‌ نمايند.

فصل‌ چهارم‌ ـ دولتين‌ معظمتين‌ متعاهدتين‌ قبول‌ نمودند كه‌ خط سرحدي‌ مابين‌ دولتين‌ از اين‌ قرارترسيم‌ شود :

اين‌ خط از نقطه‌ سرحد دولت‌ عثماني‌ كه‌ به‌ خط مستقيم‌ نزديكترين‌ راه‌ به‌ قله‌ كوه‌ آغري‌ كوچك‌ است‌شروع‌ شده‌ به‌ قله‌ مزبوره‌ رسيده‌ و از آن‌جا به‌ سرچشمه‌ي‌ رود قراسوي‌ سفلي‌ كه‌ از دامنه‌ جنوبي‌ آغري‌ كوچك‌جاري‌ است‌ فرود مي‌آيند پس‌ از آن‌ خط سرحدي‌ طول‌ مجراي‌ اين‌ رود را الي‌ محل‌ التقاي‌ آن‌ با رود ارس‌ كه‌محاذي‌ شرور است‌ طي‌ نموده‌ و از اينجا مجراي‌ رود ارس‌ را متابعت‌ كرده‌ و به‌ قلعه‌ عباس‌آباد مي‌رسد ازاستحكامات‌ خارجي‌ اين‌ قلعه‌ كه‌ در ساحل‌ راست‌ ارس‌ است‌ خطي‌ كه‌ طول‌ آن‌ نيم‌ آقاچ‌ يعني‌ سه‌ ورست‌ و نيم‌روسي‌ بوده‌ باشد به‌ تمام‌ جهات‌ كشيده‌ خواهد شد و تمام‌ اراضي‌ كه‌ در حدود اين‌ خط واقع‌ مي‌شود منحصر به‌دولت‌ روس‌ بوده‌ و در ظرف‌ دو ماه‌ از تاريخ‌ امروز به‌ طور دقيق‌ تخطيط خواهد شد از محلي‌ كه‌ طرف‌ شرقي‌ اين‌خط متصل‌ به‌ رود ارس‌ مي‌شود خط سرحدي‌ مجراي‌ رود مزبور را الي‌ گداريدي‌ بلوك‌ متابعت‌ مي‌كند و خاك‌ايران‌ از اين‌ نقطه‌ اخير الي‌ سه‌ آقاچ‌ يعني‌ بيست‌ و يك‌ ورست‌ در طول‌ مجراي‌ ارس‌ امتداد مي‌يابد بعد ازوصول‌ به‌ اين‌ محل‌ خط سرحدي‌ جلگه‌ مغان‌ را به‌ طور مستقيم‌ گذشته‌ به‌ محلي‌ از مجراي‌ بالها رود خواهدآمد كه‌ در سه‌ آقاچي‌ يعني‌ بيست‌ و يك‌ ورست‌ پايين‌تر از ملتقاي‌ دو رود آدينه‌ بازار و ساري‌ قميش‌ واقع‌ است‌پس‌ از آن‌ خط سرحدي‌ از ساحل‌ چپ‌ بالها رود الي‌ ملتقاي‌ دو رود مزبور آدينه‌ بازار و ساري‌ قميش‌ صعودكرده‌ و از آن‌جا در ساحل‌ راست‌ رودخانه‌ آدينه‌ بازار شرقي‌ الي‌ سرچشمه‌ آن‌ ممتد و از سرچشمه‌ مزبور الي‌ قله‌تپه‌هاي‌ جگير مي‌رسد به‌ طوري‌ كه‌ تمام‌ آبهائي‌ كه‌ جريانشان‌ به‌ طرف‌ ايران‌ است‌ تعلق‌ به‌ دولت‌ عليه‌ خواهدگرفت‌.

چون‌ در اينجا حدود دولتين‌ به‌ واسطه‌ تيزه‌ كوه‌ها محدود مي‌شود لهذا مقرر است‌ كه‌ دامنه‌ اين‌ كوه‌ها كه‌ به‌سمت‌ درياي‌ خزر تمايل‌ دارد متعلق‌ به‌ دولت‌ روس‌ بوده‌ و دامنه‌ آن‌ طرف‌ كوه‌ها اختصاص‌ به‌ ايران‌ خواهدداشت‌.

از تيزه‌ تپه‌هاي‌ جگير خط سرحدي‌ كوه‌هايي‌ را كه‌ فاصل‌ بين‌ طالش‌ و ارشق‌ است‌ متابعت‌ نموده‌ و به‌ قله‌كمر قوئي‌ مي‌رسد و قللي‌ كه‌ فاصل‌ دامنه‌ دو طرف‌ كوه‌هاي‌ مزبور است‌ در اينجا تحديد حدود مي‌نمايد به‌همان‌ قسم‌ كه‌ در باب‌ مسافت‌ مابين‌ سرچشمه‌ آدينه‌ بازار و قله‌هاي‌ جگير ذكر شد. پس‌ از آن‌ خط سرحد از قله‌كمر قوئي‌ تيزه‌ كوه‌هايي‌ كه‌ بلوك‌ زوند را از ارشق‌ جدا مي‌نمايد متابعت‌ نموده‌ و به‌ محلي‌ كه‌ حدود بلوك‌ ولكيج‌است‌ مي‌رسد و ترتيبي‌ كه‌ در باب‌ جريان‌ آب‌ ذكر شده‌ است‌ مراعات‌ خواهد شد و از اين‌ قرار بلوك‌ زوند به‌استثناي‌ قسمتي‌ كه‌ در آن‌ طرف‌ قله‌ كوه‌هاي‌ مزبور است‌ متعلق‌ به‌ روسيه‌ خواهد بود. از محلي‌ كه‌ حدود بلوك‌ولكيج‌ است‌ خط سرحد بين‌الدولتين‌ قلل‌ كوه‌ كلوپوتي‌ و قلل‌ سلسله‌ عمده‌ كوه‌هايي‌ كه‌ از بلوك‌ ولكيج‌ مي‌گذردمتابعت‌ نموده‌ و به‌ سرچشمه‌ شمالي‌ رودخانه‌ موسوم‌ به‌ آستارا مي‌رسد و اينجا هم‌ مسأله‌ جريان‌ آب‌ چنانچه‌در فوق‌ ذكر شده‌ است‌ مرعي‌ مي‌باشد. از آن‌جا خط سرحدي‌ مجراي‌ آستارا را الي‌مصب‌ آن‌ در درياي‌ خزر طي‌نموده‌ و حدود خاك‌ دولتين‌ را به‌ اتمام‌ مي‌رساند.

فصل‌ پنجم‌ ـ اعليحضرت‌ شاهنشاه‌ ايران‌ محض‌ اثبات‌ دوستي‌ خالصانه‌ كه‌ نسبت‌ به‌ اعليحضرت‌ امپراطوركل‌ روسيه‌ دارند به‌ موجب‌ همين‌ فصل‌ از طرف‌ خود و از طرف‌ وراث‌ و اخلاف‌ خود واضحاً و علناً تصديق‌مي‌نمايد كه‌ ممالك‌ و جزايري‌ كه‌ مابين‌ خط تحديدي‌ فصل‌ اخير و تيزه‌ جبال‌ قفقاز و درياي‌ خزر است‌ وهم‌چنين‌ اهالي‌ بدوي‌ و غيره‌ اين‌ نواحي‌ متعلق‌ به‌ دولت‌ روسيه‌ مي‌باشد.

فصل‌ ششم‌ ـ محض‌ تلافي‌ مصارف‌ كثيره‌ كه‌ از جنگ‌ بين‌الدولتين‌ براي‌ مملكت‌ روسيه‌ حاصل‌ شده‌ و درعوض‌ خسارات‌ و ضررهايي‌ كه‌ بدين‌ جهت‌ به‌ اتباع‌ روس‌ رسيده‌ است‌ اعليحضرت‌ شاهنشاه‌ ايران‌ متعهدمي‌شوند كه‌ وجه‌ خسارتي‌ تأديه‌ كرده‌ مصارف‌ و ضررهاي‌ مزبور را جبران‌ نمايند.

طرفين‌ معظمين‌ معاهدين‌ اين‌ وجه‌ خسارت‌ را به‌ ده‌ كرور تومان‌ رايج‌ يا بيست‌ ميليون‌ منات‌ نقره‌ معين‌كرده‌ و مقرر مي‌دارند كه‌ ترتيب‌ اقساط و تضمين‌ تأديه‌ آن‌ در قرارداد مخصوصي‌ مرتب‌ شود اعتبار و استحكام‌قرارداد مزبور به‌ حدي‌ خواهد بود كه‌ كانه‌ لفظ به‌ لفظ در همين‌ عهدنامه‌ درج‌ شده‌ باشد.

فصل‌ هفتم‌ ـ چون‌ اعليحضرت‌ شاهنشاه‌ ايران‌ چنين‌ صلاح‌ ديدند كه‌ حضرت‌ اشرف‌ عباس‌ميرزا همايون‌فرزند خود را وارث‌ و وليعهد فرمايند لهذا اعليحضرت‌ امپراطور كل‌ روسيه‌ محض‌ اينكه‌ نيات‌ دوستانه‌ خود رامكشوف‌ و ميلي‌ را كه‌ در مساعدت‌ به‌ استحكام‌ اين‌ نوع‌ وراثت‌ دارند مشهود خاطر اعليحضرت‌ شاهنشاه‌ ايران‌نمايند متعهد مي‌شوند كه‌ از امروز شخص‌ عباس‌ميرزا را وارث‌ و وليعهد دولت‌ شناخته‌ و ايشان‌ را از حين‌جلوس‌ به‌ تخت‌ سلطنت‌ سلطان‌ حقه‌ اين‌ مملكت‌ بدانند.

فصل‌ هشتم‌ ـ سفاين‌ تجارتي‌ روس‌ مثل‌ سابق‌ حق‌ خواهند داشت‌ كه‌ به‌ طور آزاد در درياي‌ خزر و امتدادسواحل‌ آن‌ سير كرده‌ و به‌ كناره‌هاي‌ آن‌ فرود آيند و در موقع‌ شكست‌ و غرق‌ در ايران‌ معاونت‌ و امداد خواهنديافت‌ و سفاين‌ تجارتي‌ ايران‌ هم‌ حق‌ خواهند داشت‌ كه‌ به‌ قرار سابق‌ در بحر خزر سير نموده‌ و به‌ سواحل‌ روس‌بروند و در صورت‌ غرق‌ و شكست‌ هم‌ به‌ آن‌ها كمك‌ و امداد خواهد شد.

اما در باب‌ كشتي‌هاي‌ جنگي‌ چون‌ آن‌هايي‌ كه‌ بيرق‌ نظامي‌ روس‌ دارند از قديم‌الايام‌ بالانفراد حق‌ سير دربحر خزر را داشته‌اند حال‌ هم‌ بدين‌ سبب‌ اين‌ امتياز منحصر به‌ همان‌ كشتي‌ها خواهد بود به‌ طوري‌ كه‌ غير ازدولت‌ روس‌ دولت‌ ديگري‌ حق‌ نخواهد داشت‌ كه‌ سفاين‌ جنگي‌ در درياي‌ خزر داشته‌ باشد.

فصل‌ نهم‌ ـ چون‌ منظور اعليحضرت‌ شاهنشاه‌ ايران‌ و اعليحضرت‌ امپراطور كل‌ روسيه‌ اين‌ است‌ كه‌ دراستحكام‌ روابطي‌ كه‌ به‌ سعادت‌ و ميمنت‌ مجدداً مابين‌ دولتين‌ استقرار يافته‌ است‌ سعي‌ و كوشش‌ نمايند مقررمي‌دارند كه‌ سفراء كبار و وزراء مختار و شارژدافرهايي‌ كه‌ خواه‌ براي‌ انجام‌ مأموريت‌ موقتي‌ و خواه‌ به‌ جهت‌اقامت‌ دايمي‌ به‌ دربار يكديگر فرستاده‌ مي‌شوند و به‌ فراخور مقام‌ خود موافق‌شان‌ و حيثيت‌ طرفين‌ و مطابق‌مودت‌ و اتحاد بين‌الدولتين‌ و نيز برحسب‌ عادات‌ مملكتي‌ مورد اعزاز و احترام‌ شوند عليهذا در باب‌ تشريفاتي‌كه‌ بايد از طرفين‌ ملحوظ و منظور شود دستورالعملي‌ مخصوص‌ مقرر خواهد شد.

فصل‌ دهم‌ ـ چون‌ اعليحضرت‌ شاهنشاه‌ ايران‌ و امپراطور كل‌ روسيه‌ استقرار و توسعه‌ روابط تجارتي‌،مابين‌ دو دولت‌ را از نخستين‌ فوايد اعاده‌ صلح‌ مي‌دانند چنين‌ صلاح‌ ديدند كه‌ ترتيباتي‌ كه‌ راجع‌ به‌ حفظ تجارت‌ و امنيت‌ اتباع‌ دولتين‌ است‌ در يك‌ مقاوله‌نامه‌اي‌ عليحده‌ به‌ طور مرضي‌ الطرفين‌ نگارش‌ يابد و اين‌مقاوله‌نامه‌ كه‌ مابين‌ وزراي‌ مختار طرفين‌ انعقاد و به‌ اين‌ عهدنامه‌ انضمام‌ خواهد يافت‌ مثل‌ اين‌ است‌ كه‌ جزومتمم‌ همين‌ عهدنامه‌ صلح‌ بوده‌ باشد.

اعليحضرت‌ پادشاه‌ ايران‌ به‌ دولت‌ روس‌ حق‌ مي‌دهد كه‌ كمافي‌السابق‌ هر جا كه‌ به‌ جهت‌ منافع‌ تجارتي‌لازم‌ باشد به‌ آن‌جا قنسول‌ و وكيل‌ تجارتي‌ بفرستد و متعهد مي‌شوند كه‌ اين‌ قونسول‌ و وكلاي‌ تجارتي‌ را كه‌ من‌تبع‌ هر يك‌ زياده‌ از ده‌ نفر نخواهد بود از حمايت‌ و احترامات‌ و امتيازاتي‌ كه‌ لازمه‌ سمت‌ رسميت‌ آن‌ها است‌بهره‌مند سازد و اعليحضرت‌ امپراطور روسيه‌ هم‌ وعده‌ مي‌دهد كه‌ رفتار بمثل‌ را درباره‌ قونسول‌ و وكلاي‌تجارتي‌ اعليحضرت‌ شاهنشاهي‌ منظور دارد.

در صورت‌ شكايت‌ حقه‌ دولت‌ ايران‌ از يكي‌ از مأمورين‌ يا قونسول‌هاي‌ روس‌ وزير مختار يا شارژدافري‌ كه‌در دربار دولت‌ عليه‌ ايران‌ اقامت‌ و به‌ اين‌ اشخاص‌ رياست‌ بلافاصله‌ دارد مشاراليه‌ را از مأموريت‌ خود خلع‌كرده‌ و موقتاً كفايت‌ كار او را به‌ هر كس‌ صلاح‌ داند برگذار خواهد كرد.

فصل‌ يازدهم‌ ـ پس‌ از حصول‌ صلح‌ به‌ امور و دعاوي‌ اتباع‌ طرفين‌ كه‌ به‌ واسطه‌ وقوع‌ جنگ‌ در عهده‌ تعويق‌مانده‌ بود مراجعه‌ شده‌ و از روي‌ عدالت‌ قطع‌ و فصل‌ خواهد شد و مطالباتي‌ كه‌ اتباع‌ طرفين‌ از يكديگر يا ازخزانه‌ جانبين‌ دارند بالتمام‌ عاجلا تأديه‌ خواهد شد.

فصل‌ دوازدهم‌ ـ طرفين‌ معظمين‌ معاهدين‌ نظر به‌ منافع‌ اتباع‌ خود متفق‌الرأي‌ شدند كه‌ براي‌ اشخاصي‌كه‌ در دو طرف‌ رود ارس‌ داراي‌ اموال‌ غيرمنقوله‌ هستند مهلتي‌ سه‌ ساله‌ قرار دهند كه‌ مومي‌اليهم‌ بتوانند آنرابه‌ طور دلخواه‌ به‌ مبايعه‌ و معاوضه‌ برسانند ولي‌ اعليحضرت‌ امپراطور كل‌ روسيه‌ تا حدي‌ كه‌ اين‌ شرط راجع‌ به‌خود اوست‌ حسين‌خان‌ سردار سابق‌ ايروان‌ و برادرش‌ حسن‌خان‌ و كريم‌خان‌ حاكم‌ سابق‌ نخجوان‌ را از انتفاع‌مدلول‌ شرط مزبوره‌ مستثني‌ مي‌دارد.

فصل‌ سيزدهم‌ ـ تمام‌ اسراء جنگي‌ را كه‌ طرفين‌ در هنگام‌ محاربه‌ اخيره‌ و يا قبل‌ از آن‌ دستگير كرده‌اند وهم‌چنين‌ اتباع‌ دولتين‌ كه‌ در اوقات‌ سايره‌ اسيراً گرفتار شده‌ باشند در ظرف‌ چهار ماه‌ مسترد خواهند شد.

بعد از آنكه‌ به‌ اين‌ اشخاص‌ ارزاق‌ و اشياء لازمه‌ داده‌ شد، مومي‌اليهم‌ را به‌ طرف‌ عباس‌آباد حركت‌ داده‌ و درآن‌جا به‌ كميسرهايي‌ كه‌ از طرفين‌ براي‌ استرداد و تهيه‌ اعزام‌ به‌ اوطان‌ ايشان‌ مأمور شده‌اند، تسليم‌ خواهندكرد. درباره‌ اسراء جنگي‌ و اتباع‌ دولتين‌ كه‌ به‌ اسيري‌ گرفتار شده‌ و به‌ سبب‌ بعد مكان‌ آن‌ها و يا به‌ علت‌ ديگري‌در ظرف‌ مدت‌ فوق‌ مسترد نشده‌اند طرفين‌ معاهدين‌ همين‌ ترتيبات‌ را مرعي‌ و مجري‌ خواهند داشت‌.

دولتين‌ ايران‌ و روس‌ مخصوصاً اين‌ حق‌ را براي‌ خود قرار مي‌دهند كه‌ اي‌ وقت‌ كان‌ اين‌ قبيل‌ اشخاص‌ رامطالبه‌ نمايند و ملتزم‌ مي‌شوند كه‌ هر وقت‌ خود اسراء اظهار كرده‌ يا از طرفين‌ مطالبه‌ شدند مومي‌اليهم‌ رامسترد سازند.

فصل‌ چهاردهم‌ ـ دولتين‌ معظمتين‌ معاهدتين‌ اخراج‌ فراري‌ها و ترانس‌ فوژهايي‌ را2 كه‌ قبل‌ از جنگ‌ يادر مدت‌ آن‌ به‌ تحت‌ اطاعت‌ و حكومت‌ طرفين‌ آمده‌ باشند مطالبه‌ نخواهند كرد.

ولي‌ چون‌ مناسبات‌ خفيه‌ بعضي‌ از ترانس‌ فوژها با تابعين‌ و هم‌وطنان‌ سابق‌ موجب‌ حصول‌ نتايج‌ مضره‌مي‌شود لهذا محض‌ دفع‌ جلوگيري‌ اين‌ نتايج‌ دولت‌ عليه‌ ايران‌ متعهد مي‌شود كه‌ در متصرفات‌ خود كه‌ مابين‌حدود ذيل‌ واقع‌ است‌ حضور و توقف‌ اشخاصي‌ كه‌ الحال‌ يا بعدها به‌ اسمه‌ مشخص‌ خواهد شد روا ندارد ومقصود از حدود از يك‌ طرف‌ رود ارس‌ و از طرف‌ ديگر خطي‌ است‌ كه‌ به‌ واسطه‌ رود جهريق‌ و درياچه‌ ارومي‌ ورود جقتور و رود قزل‌اوزن‌ الي‌ مصب‌ آن‌ در درياي‌ خزر ترسيم‌ مي‌شود.

اعليحضرت‌ امپراطور كل‌ روسيه‌ نيز وعده‌ مي‌دهد كه‌ در خانات‌ قراباغ‌ و نخجوان‌ و در قسمت‌ خانات‌ايروان‌ كه‌ در سمت‌ راست‌ ارس‌ واقع‌ است‌ ترانس‌ فوژهاي‌ ايراني‌ را نگذارد توطن‌ و سكنا نمايند وليكن‌ مقرراست‌ كه‌ اين‌ ماده‌ صورت‌ لزوم‌ نخواهد يافت‌ مگر درباره‌ اشخاصي‌ كه‌ طرف‌ رجوع‌ عامه‌ يا داراي‌ بعضي‌ مقامات‌ديگر هستند از قبيل‌ خوانين‌ و بيكها و روساي‌ روحاني‌ يعني‌ ملاها كه‌ اعمال‌ شخصي‌ و تحريك‌ و مناسبات‌خفيه‌ايشان‌ باعث‌ سوء اثر درباره‌ هموطنان‌ و تابعين‌ قديم‌ آن‌ها مي‌شود و اما در خصوص‌ نفوس‌ عامه‌ مملكتين‌مقرر است‌ كه‌ اتباع‌ دولتين‌ كه‌ به‌ ممالك‌ يكديگر رفته‌ يا در آتيه‌ بروند آزاد هستند كه‌ در هر جايي‌ كه‌ آن‌ دولت‌يعني‌ دولتي‌ كه‌ اين‌ اشخاص‌ در حيطه‌ حكومت‌ و اقتدار آن‌ درآمده‌اند صلاح‌ داند توطن‌ و سكني‌ نمايند.

فصل‌ پانزدهم‌ ـ چون‌ قصد سليم‌ و نيت‌ خيريت‌ عميم‌ اعليحضرت‌ شاهنشاه‌ ايران‌ اين‌ است‌ كه‌ ممالك‌خود را مرفه‌الحال‌ و اتباع‌ دولت‌ عليه‌ را از تشييد مصائب‌ و صدمات‌ حاصله‌ اين‌ جنگ‌ كه‌ به‌ سلم‌ و سعادت‌ ختم‌شده‌ است‌ مصون‌ و محفوظ دارد لهذا درباره‌ي‌ تمام‌ اهالي‌ و كارگزاران‌ آذربايجان‌ عفوي‌ كامل‌ و رحتمي‌ شامل‌مبذول‌ مي‌دارند به‌ طوري‌ كه‌ هيچيك‌ از اين‌ اشخاص‌ چه‌ به‌ جهت‌ عقايد و نيات‌ و چه‌ از حيث‌ رفتار و كرداري‌كه‌ در موقع‌ جنگ‌ يا در مدت‌ تصرف‌ ايالت‌ مزبوره‌ از ايشان‌ به‌ ظهور رسيده‌ مورد تعرض‌ و اذيت‌ واقع‌ نخواهدشد و علاوه‌ بر اين‌ از امروز مهلتي‌ يكساله‌ به‌ آن‌ها داده‌ مي‌شود تا اين‌كه‌ به‌ طور آزاد از ممالك‌ ايران‌ با كسان‌خود به‌ ممالك‌ روسيه‌ بروند و اموال‌ منقوله‌ خود را به‌ خارج‌ حمل‌ نموده‌ و به‌ فروش‌ برسانند بدون‌ اين‌كه‌ دولت‌عليه‌ ايران‌ يا كارگزاران‌ محلي‌ اندك‌ ممانعتي‌ نموده‌ و از اموال‌ و اشيايي‌ كه‌ فروخته‌ يا به‌ خارج‌ حمل‌ مي‌شودحقوق‌ و مرسومي‌ دريافت‌ يا تكليفي‌ در مورد آن‌ بگذارند اما در باب‌ اموال‌ غيرمنقوله‌ به‌ مومي‌اليهم‌ پنج‌ ساله‌مهلت‌ داده‌ مي‌شود كه‌ اموال‌ مزبوره‌ را به‌ فروش‌ برسانند يا به‌ طور دلخواه‌ انتقال‌ و انتزاع‌ نمايند.

كساني‌ كه‌ در اين‌ مدت‌ يكساله‌ مجرم‌ به‌ جنحه‌ و جنايت‌ (كريم‌) و مستوجب‌ سياست‌ معموله‌ ديوانخانه‌شوند از اين‌ عفو مستثني‌ خواهند بود.

فصل‌ شانزدهم‌ ـ وزراي‌ مختار طرفين‌ به‌ مجرد امضاي‌ اين‌ عهدنامه‌ صلح‌ عاجلا به‌ تمام‌ نقاط اعلام‌ وحكام‌ لازمه‌ خواهند فرستاد كه‌ مخاصمه‌ را بلاتأخير ترك‌ نمايند.

اين‌ عهدنامه‌ كه‌ به‌ نسختين‌ و به‌ يك‌ مدلول‌ نوشته‌ شده‌ و به‌ امضا و مهر وزراي‌ مختار طرفين‌ رسيده‌ است‌به‌ تصويب‌ و تصديق‌ نامجات‌ معتبره‌ كه‌ داراي‌ امضاي‌ ايشان‌ امپراطور كل‌ روسيه‌ خواهد رسيد و تصديق‌نامجات‌ معتبره‌ كه‌ داراي‌ امضاي‌ ايشان‌ بوده‌ باشد در ظرف‌ چهارماه‌ و در صورت‌ امكان‌ زودتر به‌ توسط وزراي‌مختار طرفين‌ مبادله‌ خواهد شد.

به‌ تاريخ‌ دهم‌ ماه‌ فيورال‌ سال‌ خجسته‌ فال‌ سنه‌ 1828 مطابق‌ پنجم‌ شعبان‌ 1243 هجري‌[اول‌ اسفند ماه‌1206 خورشيدي‌ برابر با 21 فوريه‌ 1828 ميلادي]‌ در تركمان‌چاي‌ تحرير شد




----------------------
پایان