در گذر تاریخ و فرهنگ ملی

[Alireza_Kh]

گذری به جایگاه موسیقی در ایران
---------------------------



بخش پنجم

---نگاهی داریم به تاثیر موسیقی ایران بر موسیقی عرب---
در کتاب«التاج» نوشته شده است که :«هادی روزی به بزم نشست و ابن جامع و ابراهیم و معاذبن طبیب که او از رامشگران و استادان آن زمان بود نیز به محضر او حضور یافته و نخستین روزی بود که معاذ به بزم هادی درآمده بود. هادی گفت اگر کسی از شما مرا خوش کند و بطرب آورد هرچه طلب کند به او خواهم بخشید. نخست ابن جامع لحنی ساز کرد ولی در وی نگرفت و ابراهیم میل به منظور هادی را دریافته،‌شعری خواند. هادی به شنیدن آن نغمه‌چندان به وجد و طرب آمد که بی‌اختیار از جای برخاسته فریاد کرد مکرر مکرر! جان من بازهم بخوان! موصلی بار دیگر آن نغمه‌ها را سرداد و هادی گفت: تویی آنکه من خواهانم و اینک بازگو آنچه می‌خواهی. ابراهیم گفت ای خداوندگار آنچه خواهم این است که باغ عبد الملک ابن مروان و چشمهسار آن را که در شهر مدینه است به ما عطا فرمایی! هادی به شنیدن این سخن، دیدنش دگرگون شده گویی چشمانش درکاسه سر دور زد و بگونه گل آتش گردید و از سرخشم و تندی گفت: ای یاوه گوی خواهی همگان بدانند که تو با آهنگ خویش مرا خوش داشته و من ترا چنین پاداشی داده‌ام! اگر نه نادانی بر عقلت چیره شده و فکرت را تیره کرده، به گمان سرت را از تن دور کردمی. این بگفت و اندکی با خود خلید. ابراهیم گوید: در این هنگام گویی می‌دیدم که عزرائیل میان من و خلیفه ایستاده است و منتظر می‌باشد که هم اکنون فرمان دهد. اما چیزی نگذشت که ابراهیم حرانی را بخواند و گفت: دست این نادان را بگیر و به بیت المال ببر تا نقدینه هرچه خواهد برگیرد. ابراهیم دست مرا گرفته به خزانه برد و پرسید چقدر می‌خواهی؟ گفتم صد بدره. حرانی گفت باش تا خلیفه بپرسم، گفتم نود بدره! گفت باید بپرسم. گفتم هشتاد بدره، گفت تا نپرسم صورت نگیرد. من منظور او را دریافتم و گفتم صد بدره بر می‌دارم و سی بدره آن را به تو می‌دهم. حرانی پذیرفت و بدره‌ها را گرفت و از چنگ عزرائیل جان برده به خانه بازگشتم».

همین مورخ می‌نویسد: «از خلفای عباسی هارون بود که درجات موسیکاران را همچنان برقرار کرد که اردشیر پاپکان ساز کرده بود، و همو بود که طریقت پادشاهان ساسانی را برگزید. در این نظم و ترتیب، ابراهیم موصلی و ابن جامع و زلزل(منصور الضارب) درجه یکم را می‌داشتند. زلزل نوازندگی می‌کرد و ابن جامع خوانندگی و سلیم بن سلام (ابو عبیدالله کوفی) و عمروالغزل و امثال ایشان درجه دوم را حائز بودند و درجه سوم به کسانی داده شده بود که تنبور می‌زدند و سنتور می‌نواختند و ضرب گیر بودند. جوائز و صله‌ها هریک در خور مرتبت و طبقه‌بندی ایشان بود. و چون یک نفر از افراد درجه یکم را جایزه هنگفت می‌رسید،‌هریک از رفقای خود را با وی همردیف بودند سهمی می‌داد. و با آنها نیز که زیر دست بودند بهره‌می‌بخشود. اما اگر بیکی درجه برتر می‌بودند، هرگز بدان طمعی نداشت و از او چیزی قبول نمی‌کردند.

اسحق ابن ابراهیم موصلی گوید:«روزی هارون از برصومای رامشگر پرسید که تو را درباره ابن جامع چه عقیدت است؟ برصوما سر خود را حرکت داد و گفت: آهنگ ابن جامع در روان آدمی اثری ‌می‌کند که شراب قطر بل با جسم و جان، و معلوم است که شراب قطرپل پای آدمی را می‌بندد و عقل او را با خود می‌برد. هارون گفت درباره ابراهیم چه گویی؟ برصوما گفت: ابراهیم به بوستانی ماند که سیب و گلابی و هلو و خارو خاشاک و خرنوب و همه چیز در او یافت شود.

هارون گفت سلیم بن سلام را چگونه یافتی؟ برصوما پاسخ داد: او با بهترین و زیباییها آراسته است. هارون گفت: در عمر و غزال چه می‌بینی؟ برصوما گفت او پنجه دارد مطلوب و خواسته ولی منصور زلزل را سرپنجه است که خدا مانند او نیافریده است و چون دست به عود بزند اگر احنف یا دیگری که با سنگینی وقار مقید باشد، با بانگ عود وی بشنود بیخود گردد و از فرط خوشی خودداری نتوان کردن».

زلزل از نوازندگان عود و از متبحرترین این ساز و همواره مورد مثل بوده است مخصوصاً در عصر مهدی و هادی نامی بسزا داشته است و همت وی نیز به اندازه‌ای بلند بود که در بغداد(برکه‌ای) ساخت و آن را وقف مسلمانان کرد و بخیر خواهی نامی شد. نفطویه از علمای نحو همچون دیگر شاعران او را بدین مضمون ستوده:«اگر زهیر و امرؤ القیس منظرة‌زیبای یک برکه زلزل را می‌دیدند نه سلمی وام جندب را توصیف و نه تل حومل را یاد می‌کردند. روزی هارون بر وی خشمگین شد و از آن پس او را دو سال زندانی کرد و ابراهیم که شوهر خواهر زلزل بود در این باره ابیاتی گفت که مصرع اول آن چنین بود: «هل دهرنا یک عائد یا زلزل» و هارون او را بخشید و از زندان آزاد کرد.

در اغانی آمده است که ابراهیم موصلی و زلزل و برصوما روزی به بزم هارون بودند و برصوما مزمار همی نواخت و زلزل عود می‌زد و ابراهیم خواننده بود و این دو بیت همی خواند:

صحا قلبی و راغ انًی قلبی واقصر باطلی و تسیت جهانی

رایت الغانیات و کن خزرا الی صرمنتی و قطعن حبلی

هارون به دین خنیاگری چندان خوش خندان شد که از جای برخاسته فریاد کرد: ای آدم ابولبشر! اگر زنده می‌بودی و اعقاب هنرمند خود را می‌نگریدی، همواره خورسند می‌شدی! و پس از این گفته بخود آمد و نشست و گفت استغفرالله. در عقد الفرید ج ۲ ص ۲۴۷ درباره رامشگری زلزل یاد کرده است که زلزل فقط با آواز ابراهیم عود میزد.

ابراهیم در نتیجه لطف و انعام خلیفه، ثروت زیادی اندوخت و نوشته‌اند که درآمد او در سال اعم از درآمد ملکی و آموزشی رویهم رفته در حدود بیست و چهار میلیون سکه نقره بوده است. خانه‌اش در بغداد بقدری مجلل بوده که در کتاب عقد الفرید از قول شخصی نقل کرده که خانه‌ای به زیبایی خانة ابراهیم ندیده است. هنگامی که ابراهیم در بستر بیماری بود خلیفه از او عیادت کرد و چون بمرد بر وی نماز خواند.
اسحق:

هنگام مرگ ابراهیم پسر اسحق ۳۸ ساله و خود یکی از خوانندگان و نوازندگان معروف بود که این فن را نزد پدر و منصور زلزل که او هم ایرانی بود آموخت. ابولفرج او را بدریا و سایر موسیقی‌دانان را به نهر و جوی آب تشبیه کرده است. از تبحر او روایت کرده‌اند که قطعات موسیقی

را حتی با عود نانوک می‌توانسته است، بخوبی بنوازد.

اسحق اوزان موسیقی را تحت نظر و قواعد درآوده و در کتابی تصنیف کرد که آن کتاب امروز در دست نیست، ولی مدرک و مأخذ صاحب آغانی قرار گرفته است. او را شاگردی بود بنام «زریاب» که او نیز ایرانی بود و از فرا گرفتن فن موسیقی از اسحق به آندلس نزد خلیفه عبدالرحمن رفت و او این هنر را گرامی شمرد و خواننده و نوازنده دربار او شد و به توسط این ایرانی موسیقی ایرانی به اسپانیا برده شد و در آنجا رواج گرفت و از آنجا به اروپا رفت و این خود وسیلة مؤثری در تأثیر موسیقی ایران در موسیقی مغرب زمین گردید.

اسحق قدر و مقام خود را در دستگاه مأمون نگاهداشت و مانند پدرش از ندیمان خاص خلیفه و پیشوا و مربی موسیقی‌دانهای دربار شد و همچنین در دوره معتصم و بعد از زمان الواثق باله که خود در اغلب از هنرها دست داشت، خوب می‌خوانده و بربط را نیکو می‌نواخته است و این برتری را نگاهداشته بود، و دیگر خوانندگان و نوازندگان دربار خلیفه از معلومات این استاد استفاده می‌کرده‌اند. تبحر و استادی او در این فن به حدی بود که در یک مورد الهادی خلیفه مبلغ یکصد و پنجاه هزار سکه طلا به عنوان صله و انعام به او می‌دهد.

معتصم خلیفه درباره او گفته است:«که هروقت اسحق می‌خواند به نظر من چنین می‌آید که کشور من وسیعتر می‌شود. اسحق در فقه و حدیث هم دست داشته و مأمون در حق او گفته است:

«اگر اسحق در فن غنا شهرت نداشت من او را قاضی می‌کردم، زیرا کردار و رفتار او از قضاوت آن عهد بیشتر است.»

یکی دیگر از موسیقی‌دانهای متبحر و معروف دوران عباسی که او نیز ایرانی الاصل بود «حکم الوادی» است که در «وادی القری» به دنیا آمده و پدرش یک سلمانی بود. حکم پس از مرگ پدر مدتی به تجارت پرداخت ولی چون استعداد و عشق فراوانی به موسیقی داشت در این راه داخل شد و یکی از موسیقی‌دانان قابل گردید و نخستین بار که در حضور ولید دوم خلیفه آواز خواند، بقدری مورد عنایت قرار گرفت که یک هزار سکه طلا پاداش گرفت. بعدها در زمان الهادی در یک مسابقه که بین او و ابراهیم موصلی و ابن جامع گذاردند، او دو حریف زبردست و استاد موسیقی را شکست داد و سیصد هزار سکه نقره جایزه گرفت.

ابراهیم موصلی از اشخاصی بود که برای نخستین بار از دختران و زنان سفیدروی زیبا، خواننده و نوازنده ماهر تربیت کرد. تا حظ نفس شنوندگان را بیشتر تأمین کند و فرزندش اسحق نیز همین رویه را معمول داشت. بعضی از این کنیزان بقدری در اربابان خود رسوخ پیدا می‌کردند که به مرتبه بانویی می‌رسیدند. از آن جمله بود که بانوی حرمسرای جعفر برمکی شد. حمزه اصفهانی می‌نویسد: «عریب دختر جعفر از کنیزی بود بنام، تعلق به امیر البحر هارون عبدالله ابن اسمعیل داشت و جعفر توسط مادر عبدالله کنیز را گرفت. دختری بوجود آمد بنام «عریب» که در اثر تربیت عبدالله صرف و نحو و موسیقی و خوانندگی و خوشنویسی را آموخت. وی در بغداد مورد توجه بود، زیرا هم صاحب جمال بود و هم واجد کمال. هم شاعره بود، هم موسیقی دان. اسحق او را بی‌همتا دانسته است. پس از مرگ امین، مأمون عریب را به یکصد هزار دینار خرید و چون مورد توجه خاص خلیفه بود وی را «مأمونیه» لقب دادند.

گاهی کنیزگان به ارباب یا کسانی که آنها را آزاد کرده، کمال صمیمیت و وفاداری را بخرج می‌دادند، مانند وفاداری «دنانیر» نسبت به خاندان برمک.

«دنانیر» تربیت شده در زیر دست ابراهیم و اسحق و سایر استادان موسیقی دیگر چون ابن جامع و فلیح بود و بقدری در موسیقی تبحر پیدا کرد، که آوازش با ابراهیم تفاوتی نداشت. این کنیزک در دستگاه یحیی برمک و هارون الرشید مورد کمال و علاقه و محبت بود و هارون از ترس حسادت زبیده جرأت نداشت که او را در منزل خود ببیند، از این رو منزل یحیی می‌رفت تا خواندن او را بشنود و گردن‌بندی نیز که سی هزار دینار ارزش داشت، بدو بخشیده بود.

پس از مرگ یحیی و برچیده شدن دستگاه برمکیان، هارون از دنانیر درخواست خواندن کرد او ابا کرد و گفت: «شرط کرده است که پس از برچیده شدن این خاندان دیگر نخواند و گردن بند خلیفه را نیز مسترد کرد. هارون بر او خشم گرفت و به غلام خود مسرور که عنوان «صاحب عذاب» داشت دستور داد که کنیزک را بقدری شکنجه بدهد که بخواند. دنانیر بالاجبار عود برگرفت و این اشعار حزین را خواند:

یا دار سلمی بنارخ السند

بین الثنایا و سقط اللبد

لدارایت الدیار قد درست

ایقنت ان النعیم لم یعد

هارون سخت متأثر شد و او را بخشید و نوشته‌اند که مدت مدیدی پس از مرگ یحیی نماند و بزودی مرد و تقاضای هیچ یک از خواهان خود را اجابت ننمود.





----------------------
پایان