در گذر تاریخ و فرهنگ ملی

[Alireza_Kh]

بابک, مازیار و افشین ... داستانی از جنس آزادگی و خیانت
----------------------------------------

بخش ششم



افشین

خیذر‌بن کاووس که در تاریخ به نام افشین معروف است، اهل ولایتی به نام اشروسنه بود که نیاکان او حکومت آن‌جا را نسل بعد از نسل در اختیار داشتند. اشروسنه منطقه‌ای آباد از توابع ایران در ماورا‌ءالنهر بین سیحون و سمرقند بود که لقب عمومی حاکمان آن افشین بود و آیین آن‌ها سمنی یا مانوی بوده و سمنی‌ها ظاهراً بر آیین بودا بوده‌اند. در زمان حکومت مأمون عباسی، افشین که با برادرش بر سر جانشینی پدر، اختلاف داشت، اسلام اختیار کرده و به بغداد نزد مأمون رفت. افشین که می‌دانست مدت‌ها‌ست که خلیفه در فکر تسخیر بلاد آنان است ولی به دلیل بُعد مسافت و آشنا نبودن با راه‌های مناسب برای دست‌یابی به این منطقه هنوز تصمیم خود را عملی نکرده‌است و یک بار هم که سپاهیان خلیفه به آن نواحی آمده بودند، پدرش تعهد نموده بود که مالیات و جزیه (وجهی که غیر مسلمانانی که در سرزمین‌ های اسلامی زندگی می‌کرده‌اند به دولت می‌دادند) بدهد ولی پس از رفتن سپاه از تعهد خود سر باز زده بود، به خلیفه نزدیک‌ترین و آسان‌ترین راه را برای فتح اشروسنه گفته و وی را وادار به تسخیر آن‌جا کرد.


لشکر مأمون با استفاده از اطلاعات افشین ساکنان اشروسنه را غافلگیر کرده و پدر افشین که حاکم آن‌جا بود با قبول اسلام از جنگ و درگیری جلو‌گیری کرد و مأمون هم خود وی را دوباره به حکومت اشروسنه منصوب کرد. افشین هم در بغداد ماند و سعی کرد خدمت به دستگاه خلافت را وسیله‌ای برای کسب ثروت و فدرت قرار دهد. از این جهت مثل سرداران اسلام در رکاب خلیفه در چند جنگ شرکت کرد، مدتی در مصر جنگید و در نبرد با روم نیز خدماتی به مأمون کرد.


تمام تلاش افشین به دست آوردن مهر و علاقه‌ی خلیفه و خود را لایق‌تر از دیگر سرداران نشان دادن بود تا به آرزوی دیرینه خود که حکومت بر خراسان بود برسد، اما طاهریان که در خراسان حکومت می‌کردند مانند سدی جلوی او بودند به خصوص که طاهر پدر آن‌ها در جنگی که خلیفه با برادر خود امین، برای رسیدن به جانشینی پدرش و خلافت داشت، خدمات زیادی به مأمون کرده بود و عبور از آن‌ها و رسیدن به حکومت خراسان کاری سخت و دشوار بود.

با مرگ مأمون، معتصم برادرش به خلافت رسید. دربار این خلیفه به محلی برای رقابت شدید نژاد ترک، عرب و ایرانی تبدیل شده بود تا جایی که حضور اعراب در دستگاه خلیفه به نفع ترکان کم‌رنگ شد ولی ایرانی‌ها هنوز اعتبار لازم را داشتند.

در سال ۲۰۰ هجری قمری بابک به نام آیین خرم‌دینان و برای ادامه نهضت مزدکی که قبل از او جاویدان بن شهرک آن را رهبری می‌کرد به پا خاست. این جریان در میان روستاییان و کشاورزان کوهستان‌های عراق و آذربایجان هواخواهان زیادی داشت. بابک از زمان خلافت مأمون کار خود را شروع کرد ولی ‌به دلیل گرفتاری‌های مأمون (تعیین ولایت عهدی و مشکلاتی که با عباسیون داشت) و قدرت مانوری که بابک به دلیل کوهستانی بودن منطقه فعالیتش و حمایت امپراطوری روم شرقی (‌در آن زمان اختلاف و درگیری شدیدی با خلفای عباسی داشتند) از وی، توانست تا بیست سال مقاومت کند و شش تن از امیران و سرداران بغداد را شکست دهد.


در سال ۲۲۰ هجری قمری معتصم، افشین را مأمور سرکوبی بابک نمود، افشین هم که مترصد فرصتی بود تا شایستگی خود را به خلیفه و دیگران نشان دهد فوراً قبول کرده و عازم منطقه تحت نفوذ بابک شد. افشین نزدیک به سه سال به دنبال بابک بود و خلیفه هم از هر حیث او را تأمین می‌کرد و حکومت آذربایجان و ارمنستان را به او داده بود. جنگ‌هایی که افشین با بابک کرد از آغاز با خدعه و نیرنگ همراه بود تا این که توانست قلعه محل اقامت بابک را چندین ماه محاصره کند تا سرانجام بابک با حیله‌ای همراه تعداد معدودی از یارانش به ارمنستان گریخت. عاقبت امر یکی از حکام محلی در ارمنستان بابک را با حیله تحویل سپاهیان افشین داد و افشین هم وی را به بغداد آورده و به دستور خلیفه او را کشته و جسدش را بر دروازه شهر آویختند.


افشین با این کار خدمت بزرگی به خلیفه کرد و خلیفه هم با اعطای جواهرات و هدایای نفیس از او تجلیل کرده و مقام او را بالاتر از قبل قرار داد به طوری که مورد حسد طاهریان و سایر رقیبان قرار گرفت. زمانی که افشین مشغول جنگ با بابک بود و غنائم به دست آمده از جنگ را به جای فرستادن به پایتخت، به اشروسنه محل زندگی خود می‌فرستاد و این کاروان‌های مملو از اشیای گران قیمت از خراسان می‌گذشت که محل حکمرانی طاهریان بود و آن‌ها هم این غنائم را بازرسی کرده و به خلیفه اطلاع دادند که افشین غنائم جنگ را به جای بغداد به اشروسنه می‌فرستد، این قضیه موجب شد که خلیفه و دستگاه عباسی در مورد افشین دچار شک و شبهه شوند و اولین تردیدها در مورد صداقت وی به ذهن آن‌ها خطور نماید.

افشین که چیزی جز حکومت بر خراسان عطش جاه‌طلبی‌اش را سیراب نمی‌کرد و موقعیتی را که پیدا کرده بود کافی نمی‌دانست برای رسیدن به مقصود این بار از حیله‌‌ای دیگر استفاده کرد.

مازیار‌بن قارن شاهزاده طبرستان، هرچند حکومت قسمتی از جبال آن ولایت را از خلیفه دریافت کرده بود به بهانه‌ی مخالفت با طاهریان خراسان بر ضد خلیفه شورش کرد(سال ۲۲۴ هجری قمری). وی در زمان مأمون به بغداد رفته و به آیین اسلام گرویده و نام خود را با اشاره خلیفه از مازیار به محمد تغییر داده بود. حکومت طبرستان را هم از جانب مأمون به عنوان یک حکم‌ران مسلمان دریافت داشته و پرداخت خراج و مالیات آن نواحی را هم به عهده گرفته بود. شورش او نسبت به خلیفه، از تحریک افشین و از ناخرسندی خود وی از پرداخت خراج به طاهریان ناشی شده بود.

در واقع خواسته‌ی مازیار استقلال در کار حکومت طبرستان و وابسته نبودن به حاکم خراسان بود زیرا که در آن زمان طبرستان جزو خراسان بود و حاکم آن‌جا می‌بایست مالیات و خراج را به طاهریان که در خراسان حکومت می‌کردند، بدهد تا از آن طریق به بغداد و نزد خلیفه فرستاده شود.

درخواست مازیار تنها این بود که مالیات را مستقیماً به بغداد بفرستد و زیر نظر طاهریان نباشد، اما افشین که او را در این طغیان تشویق کرده و برای رسیدن به این خواسته قول مساعد به وی داده بود به دنبال آن بود که شورش منطقه طبرستان هم مانند طغیان بابک در آذربایجان طولانی شده و طاهریان نتوانند آن را سرکوب نمایند تا خلیفه به ناچار دست به دامان او(افشین) شده، و او هم ضمن سرکوب شورش مازیار، نظر خلیفه را راجع به شایستگی طاهریان برای حکومت بر خراسان تغییر داده و حکومت خراسان را از آن خود نماید و حکومت پدران خود را در سرتاسر ماوراءالنهر و خراسان بسط داده و تمام آن نواحی را با جنگ و شورش از تصرف خلیفه و از سلطه بغداد خارج نماید.


سرپیچی مازیار از سازمان اداری و مالی و دیوان خلیفه و قطع ارتباط با حاکم خراسان، اعلام غیر رسمی عصیان بود که خراسان و بغداد را تواما بر ضد خود برانگیخت. آمدن افشین به آذربایجان برای سرکوبی بابک و وعده‌هایی که به مازیار می‌داد، باعث شد که نارضایتی مازیار به یک شورش وافعی تبدیل شود. روستاییان منطقه که از سخت‌گیری‌های مامورین دولتی که مالیات می‌گرفتند و تحقیر غیر مسلمانانی که جزیه می‌دادند به ستوه آمده بودند سرپیچی اولیه مازیار را تبدیل به یک انقلاب کرده و به صورت نوعی قیام مزدکی درآورد که شکلی از هم‌کاری با خرم دینان بود.


به الزام و تشویق مازیار در بخش عمده‌ای از طبرستان، روستاییان بر کدخدایان شوریدند. زمین داران مهاجر را که از بازماندگان اعراب عهد فتح ایران بودند از املاک و زمین‌ها بیرون کردند، مسجدها را ویران و زنان بومی شوهران عرب خود را از خانه‌ها بیرون کردند، عده زیادی از مسلمانان ساری و آمل را بازداشت کرده و به زور و تهدید، خراج یک ساله را یک جا و قبل از موعد مطالبه و دریافت کردند.

با توسعه این نهضت ضد خلیفه که تبدیل به نوعی نهضت خرم‌دینی شد و زندگی مسلمانان در تمام نواحی با خطر روبه‌رو شد. شکایت مسلمانان و اخباری که به بغداد می‌رسید خلیفه را نگران ساخته تا جایی که عبدالله‌بن طاهر فرمانروای خراسان را مأمور دفع این غائله کرد. افشین که در آذربایجان به دنبال بابک بود مازیار را با نامه و پیک وادار به ادامه کار می‌کرد، اما نتیجه‌ی موردنظر افشین حاصل نشد و مازیار با خیانت برادرش کوهیار که با طاهریان ارتباط برقرار کرده بود و از آن‌ها دل‌گرمی گرفته بود بدون جنگ به چنگ طاهریان افتاد. شورش مازیار و هواداران او به شدت سرکوب شد و او را هم مانند بابک به بغداد برده و کشتند یا به روایتی در زیر تازیانه جان داد.

در جریان بازجویی از مازیار معلوم شد که مازیار با افشین در ارتباط بوده‌است و حتا با بابک هم سر و سری داشته است، خلیفه که توسط طاهریان در جریان کارهای افشین در زمینه‌ی فرستادن غنائم به اشروسنه قرار گرفته بود و به کارهای وی مشکوک شده بود دستور بازرسی‌های بیش‌تری را داد و اتهام‌های بیش‌تری متوجه افشین شد. سردار اشروسنه هم که خود را در خطر دید نقشه‌ای برای بازداشت و قتل خلیفه کشید اما رازش فاش شد و مورد سو‌ظن بیش‌تری واقع شد، درصدد فرار برآمد ولی موفق نشد او را توفیق کرده به محاکمه کشاندند و اتهام‌های سختی به او وارد کردند که از جمله آن‌ها مسلمان نبودن او و دشمنی‌اش با اعراب و مسلمانان بود. به اتهام ارتداد، خیانت و سو‌قصد نسبت به خلیفه به اعدام محکوم شد، مدتی به امید عفو در زندان بود ولی درسال۲۲۶ هجری قمری در زندان مسموم و کشته شد و جسد وی مانند بابک و مازیار بر دروازه پایتخت بر دار کشیده شد.


.... و این بود غاقبت خیانت کاران ....



----------------------
ادامه دارد ...