مراسم عید نوروز سال 92

[MARYAR]

شیرینی‌های چند صد ساله ایرانی
در روزهایی که هنوز پای شیرینی‌های مربایی و نارگیلی و دانمارکی به میزهای پذیرایی باز نشده بود، باقلوا، مسقطی، راحت‌الحلقوم و سوهان پای ثابت تشریفات عید به حساب می‌آمدند؛ شیرینی‌های سنتی‌ای که عمر بعضی از آنها تا زمان قاجار می‌رسد و هنوز هم گاهی در حاشیه پذیرایی نوروزی جایی برای خودشان دست و پا می‌کنند.

وقتی خبری از شکلات‌های رنگارنگ نوروزی نبود، سفره هفت‌سین با ظرف نقل تزئین می‌شد. نقل‌های بادامی، بیدمشک، هل‌دار و... که عموما سوغات تبریز و اردبیل و خراسان بودند و این‌طور که جعفر شهری در طهران قدیم می‌نویسد اولین وسیله پذیرایی از مهمان‌های نوروزی به حساب می‌آمدند: «قبل از همه نقل و قرص‌های (آبنبات‌های سنتی) رنگارنگ مخلوط تعارف می‌کردند و بعد از آن آجیل و شیرینی‌های درختی مانند کشمش سبز و توت و انجیر خشک و...» و بعد از آن نوبت به شیرینی‌های خانگی و بازاری مثل نان‌برنجی و کلوچه و راحت‌الحلقوم و نان بادامی و... می‌رسید. تمام این تشریفات هم در بهترین اتاق خانه صورت می‌گرفت که از قبل برای پذیرایی نوروزی آماده شده بود و به روایت جعفر شهری: «وسایل پذیرایی و تشریفات عید عبارت بود از آماده ساختن بهترین اتاق‌ها از قبیل سه دری و پنج دری و اروسی و تالار که اعیان و رجال با مبل و صندلی و میز و عسلی، و طبقات پایین‌تر به نسبت وسع با قالی و قالیچه و گلیم و جاجیم و پتو و تشکچه‌های رویه سفید کشیده و پشتی‌هایی که در اطراف اتاق گسترده و می‌نهادند زینت می‌کردند.»

با این حال، نقل‌ها نه فقط در مراسم نوروز، که در جشن‌های عروسی یا مراسم آشتی کنان هم کاربرد زیادی داشتند. تولید نقل در گذشته کار بسیار سختی بود. زنان اهل ارومیه، در زمین‌های اطراف بادام می‌کاشتند و بعد از برداشت، در فصل بهار آینده با گل‌های بیدمشک درون کیسه‌هایی قرار می‌دادند. آنها این ترکیب را آنقدر هم می‌زدند تا خلال بادام سفید کاملا گرده را جذب کند و به رنگ زرد دربیاید و عطر و طعم بیدمشک را بدهد. بعد چند نفر گارگر این ترکیب را با شیره غلیظ و داغ قطره قطره می‌پوشاندند و به این ترتیب نقل‌ها آماده می‌شدند.

حلوایی که جهانی شد
در نوروز قدیم، سوهان یک شیرینی نوروزی به حساب می‌آمد. شیرینی‌ای که البته هنوز هم در خانواده‌های سنتی جزئی از بساط پذیرایی عید به حساب می‌آید. سوهان براى اولین بار در قم پخته شد و این طور که سوهانى هاى قدیمى قم می‌گویند، عمر آن به دوره قاجار می‌رسد. گفته می‌شود تا پیش از آن که یکی از درباریان حکومت مظفرالدین شاه نام سوهان را روی این شیرینی بگذارد، سوهان یک حلوای بسیار مغذی قمی به حساب می‌آمده است. اما فرستاده مظفرالدین شاه وقتی اولین بار این شیرینی را می‌خورد، در توصیف آن می‌گوید که مثل سوهان کامش را جلا داده است. از این به بعد این حلوا سوهان نام می‌گیرد.

اما سوهان اولین بار چطور به دربار راه پیدا کرد؟
باز هم نقل مى کنند که در دوره قاجار، یعنی حدود سال‌های ۱۲۸۵ شمسى وقتی قرار شده صحن عقیق حرم حضرت معصومه(س) افتتاح شود، مظفرالدین شاه که آن زمان پادشاه ایران بود، رئیس ایل قاجار را به قم مى فرستد. کسبه و بازاریان قم هم به استقبال او می‌روند و هر کدام با خود تحفه و هدیه اى مى برد که یکى از آن هدایا، حلواى قمى بوده است. این حلوا را که از آرد گندم، مالت، شکر و روغن تهیه می‌شود صنف عطار تقدیم کرده بودند. رئیس ایل قاجار هنگام بازگشت به تهران مى گوید: «آن حلوا، چون سوهان دل مرا سیقل داد و غذایم را هضم کرد، از این بدهید تا براى اعلیحضرت ببرم.» به این ترتیب هم نام حلوای قمی به سوهان تغییر می‌کند و هم سوهان از قم تا تهران و از آنجا کم کم به دیگر نقاط ایران می‌رود. حالا در قم حدود ۷۰۰ کارگاه سوهان پزی فعال هستند که به طور میانگین ۲۵تن سوهان تولید می‌کنند و ۲۰ تن آن به خارج از کشور صادر می‌شود.


از مسقط تا شیراز
مسقطی بیشتر یک دسر ایرانی به حساب می‌آید اما در سفره نوروزی ایرانی ها، به خصوص در جنوب کشور جاپای قرص و محکمی دارد. مسقطی که با نشاسته و زعفران و مغز پسته درست می‌شود، شیرینی شیراز به حساب می‌آید اما نجف دریابندری در کتاب مستطاب آشپزی می‌نویسد: «مسقطی در گذشته در سبدهای کوچک برگ خرما از بندر مسقط به سواحل ایرانی خلیج فارس می‌آمد و سپس در بندرعباس و لنگه و میناب و بوشهر نظیر آن ساخته می‌شد و هنوز هم می‌شود.»

شهردارهای تبریزی و مغزدارهای اصفهانی
باقلوا هم یکی دیگر از بازمانده‌های پذیرایی قدیمی است که اگرچه اصلیت ایرانی ندارد اما خیلی خوب جای خودش را در نوروز باز کرده است. اصلیت باقلوا به ترکیه و کشورهای آسیای میانه برمی گردد اما در ایران، تبریز و یزد و قزوین، معروف ترین باقلواهای کشور را دارند. باقلواهای تبریزی پرشهدتر از باقلواهای یزد و قزوین هستند و در مناطق مرکزی ایران مثل اصفهان هم باقلوا کم شیرین اما پرمغز تهیه می‌شود. باقلوا البته به بعضی از کشورهای عربی مثل لبنان و سوریه هم رفته و تا روسیه و یونان و قبرس هم رسیده است. اما معروف ترین باقلواپزی‌های دنیا را در ترکیه و باکو باید پیدا کنید.

نان برنجی؛ میراث پدران
سوغات شیرین کرمانشاهی‌ها یکی دیگر از شیرینی‌های پرطرفدار نوروزی است که اگرچه این روزها جایش را به شیرینی‌های جدیدتر داده اما به خاطر ماندگاری بالایی که دارد از قدیم برای پذیرایی دو هفته ای نوروز مورد استفاده قرار می‌گرفت. سابقه پخت نان برنجی را به دوره قاجار نسبت می‌دهند و حداقل ۱۵۰ سال سن برای این شیرینی در نظر می‌گیرند. شاید به دلیل همین قدمت و محبوبیت هم بود که یک ماه قبل در هفتمین اجلاس سراسری شورای سیاستگذاری ثبت آثار معنوی کشور که در شهر شاهرود برگزار شد، نان برنجی به عنوان یک میراث ملی به ثبت رسید.

شیرینی سختی که راحت می‌بلعید
اما اگر یک شیرینی باشد که از سال‌ها قبل تا به حال همچنان در پذیرایی نوروزی طرفدار دارد، باسلوق است. باسلوق یا همان راحت الحلقوم سوغات مراغه و ملایر و اراک است و با شیره انگور، نشاسته، مغز بادام یا مغز هستهٔ شیرین زردآلو و ادویه آن را آماده می‌کنند. جالب است بدانید راحت الحلقوم با همه راحتی اش در خوردن، روش تهیه دشواری دارد. فرآیند آماده کردن این شیرینی حدود سه ماه طول می‌کشد و در مراغه معمولا آن را اواسط آذرماه تهیه می‌کنند تا در حدود عید نوروز آماده مصرف شود.

برای تهیه باسلوق باید مغز بادام یا هسته زردآلو را در آب جوش خیس کنند و پوست آن را بگیرند. سپس در نخ‌های مخصوصی بچینند و آویزان کنند تا خشک شوند. بعد از آن نوبت به ترکیب شکر و نشاسته می‌رسد و بعد هم به نخ کشیدن باسلوق ها. بعد از یک ماه که باسلوق‌ها آویزان بودند، آن‌ها را پایین آورده در جعبه‌های چوبی می‌چینند و جعبه‌ها را در محل نرم و مرطوبی قرار می‌دهند تا شکرک بیاورد و آماده استفاده شود.

گز، شیرینی ۴۵۰ ساله
گز سابقه ای ۴۵۰ساله دارد و از گیاهی به نام گزانگبین تهیه می شود که در اطراف اصفهان و خوانسار می روید. طبق گفته ها گز از زمان صفویه و همزمان با شکوفا شدن مجدد هنر و فرهنگ ایرانی در اصفهان به وجود آمده است. البته در این زمینه حدس و گمان ها فراوان است ولی متاسفانه تحقیقات مناسبی در مورد ریشه آن نشده.

درباره تاریخچه گز گفته می شود که در زمان های دور کشاورزانی که خشخاش کشت می کردند، موقع جمع آوری محصول دچار سردی، سستی و عرق ریزی شدیدی می شدند و به همین دلیل به فکر افتادند که نوعی شیرینی با نام حلوا چوبه بپزند. حلوا چوبه ارزان و در دسترس بود و از شکر و سفیده تخم مرغ درست می کردند. کم کم حلوا چوبه تکامل پیدا کرد و به گز تبدیل شد.

این شیرینی اگرچه با نام اصفهان عجین شده اما در استان های چهار محال و بختیاری، یزد و فارس هم تهیه می شود. گز اصفهان و گز چهار محال و بختیاری که در بلداجی شهرکرد تولید می شوند مرغوب‌ترین انواع گز هستند. گفته می شود گز در دوره آقامحمد خان قاجار به کشورهای دیگر صادر می شد و معمولا یکی از شیرینی هایی بود که به عنوان پیشکش به پادشاهان کشورهای دیگر هدیه داده می شد.