مرگ صنعتگر بدفرجام

[saieed]

مروز در روزنامه دنیای اقتصاد یک آگهی تسلیت از سوی محمد نهاوندیان رئیس اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران بچاپ رسیده بود که خبر از درگذشت محمدتقی برخوردار میداد و در متن آگهی" برای آن عزیز آغاز آرامش روحی" را خواستار شده بود...این آگهی برای من پیوندی داشت با کتابی که چندروز پیش دوست فرزانه ام آقای مهندس هاشمی بختیار به امانت گرفتم باعنوان "موقعیت تجار و صاحبان صنایع در ایران دوران پهلوی:خاندان لاجوردی"(گام نو ـ ۱۳۸۶) که در آن به زندگی و کارنامه برادران لاجوردی،بنیانگذاران گروه صنعتی بهشهر(قوطی سازی ایران،شرکت پاکسان،روغن لادن ،پلی اکریل و....) پرداخته است.

متن ذیل مدتها قبل در روزنامه شرق بچاپ رسیده است که به بازخوانی مجددش می ارزد:

سال 57 بود. اخبار انقلاب اسلامي ايران همه دنيا را پر كرده بود. حاج محمدتقي در انگلستان بود و شنيده بود كه كارگران كارخانه‌هاي او هم اعتصاب كرده‌اند. مي‌خواست به ايران بازگردد اما فرودگاه‌ها بسته بودند و او ناچار بود صبر كند. رهبر انقلاب كه به ايران بازگشت، پروازها از سر گرفته شد و حاج محمدتقي هم به ايران آمد. در همان روزهاي اول به مدرسه رفاه رفت و يك دوربين مداربسته به مدرسه رفاه هديه كرد. او محمدتقي برخوردار‌ سلطان لوازم خانگي ايران بود و با اين هديه نمادين مي‌خواست حسن نيت خود را نشان دهد. منتظر بود تا روزهاي آرام‌تر بيايند،‌ كارخانه‌ها باز شوند و كارش را از سر بگيرد كه خبر مصادره‌ها را شنيد. در مردادماه سال 58 اسامي 52 نفر مشمول بند «ب» ماده 2 قانون حفاظت و توسعه صنايع ايران اعلام شد. طبق اين بند، اموال 52 سرمايه‌دار به تملك دولت موقت درمي‌آمد. نام برخوردار موسس شركت پارس‌ الكتريك و قوه پارس نيز جزء اين 52 سرمايه‌دار بود‌. در اين فهرست، اسامي مشهوري مانند نام برادران خيامي مالكان ايران‌ناسيونال، برادران خسروشاهي مالكان شركت صنعتي مينو، برادران لاجوردي مالكان گروه صنعتي بهشهر، محمدرحيم ايرواني موسس كفش ملي و اخوان‌كاشاني موسس كاشي سعدي نيز در كنار نام برخوردار به چشم مي‌خورد.
علاقه به زندگي مدرن

حاج محمدتقي برخوردار نسل سوم از خانواده برخوردارها بود كه از زمان ناصر‌الدين شاه در يزد به تجارت مشغول بودند. نام «برخوردار» به اين دليل به آنها نسبت داده شده بود كه واقعاً صاحب مال و مكنت بسيار بودند. پدر حاج محمدتقي برخوردار‌ در يزد تجارتخانه داشت و از هند چاي و رنگ و پارچه وارد مي‌كرد و به شهرهاي مختلف ايران مي‌فرستاد.

حاج محمدتقي برخوردار از كودكي در تجارتخانه پدر كار مي‌كرد تا اينكه 18‌ساله شد و ديپلم گرفت و به بهانه تحصيل به تهران آمد. اما به تحصيل در دانشگاه رغبتي نداشت، كار دولتي را نيز نمي‌پسنديد و بيشتر دلباخته تجارت بود. در تهران حجره‌اي در سراي اميد روبه‌روي مسجد شاه خريد و تجارت را پيشه كرد. كارت بازرگاني نداشت و تا سال‌ها به نمايندگي از پدر و سه برادر ديگرش در شركت خانوادگي پدر كار مي‌كرد. پس از فوت پدر در 1340 بود كه برادران برخوردار مستقل شدند و محمدتقي به همراهي برادرش هاشم كار را پي گرفت. پدر مذهبي نگران منحرف شدن اخلاق پسر بر اثر آزادي‌هاي زندگي در تهران بود اما شواهد نشان مي‌دهد كه اين اتفاق نيفتاد و همه اطرافيان مي‌گويند محمدتقي راستي و سلامت نفس و نماز را تا آخر حفظ كرد.

محمدتقي تا 25‌سالگي به صادرات و واردات در شركت پدر مشغول بود و پس از استقلال به واردات وسايل مدرن خانگي پرداخت. برخلاف پدر كه خريد و فروش محصولات كشاورزي را پيشه كرده بود، محمدتقي علاقه عجيبي به وارد كردن لوازم مدرن زندگي آن روزها مثل پنكه، راديو،‌ يخچال و ماشين حساب داشت. 15 سال طول كشيد كه او به فكر ساختن همين وسايل در ايران بيفتد. اين كار در آن زمان جسارت بسياري مي‌خواست.
۱۳ شركت در ۱۵ سال

برخوردار با اينكه تحصيلات دانشگاهي نداشت،‌ داراي فكر مدرني در مديريت شركت‌هايي بود كه تاسيس مي‌كرد. اين فكر در زندگي خانوادگي او نيز نمايان بود. در 33‌سالگي تصميم به ازدواج گرفت و براي اين كار، زني را كه قبلاً ازدواج كرده بود و بچه هم داشت انتخاب كرد. اين كار با سنت رايج آن سال‌ها جور درنمي‌آمد‌ اما برخوردار اعتنايي به اين مسائل نداشت.

او در سال 38 شركت پارس‌الكتريك و در سال 47 شركت تهران‌الكتريك را براي واردات و گرفتن نمايندگي شركت‌هاي معتبر بين‌المللي بنا نهاد. او به تدريج نمايندگي شركت‌هاي توشيبا، آكائي، سان سوئي، سيكو، جنرال الكتريك، كندي، اليوتي و دووال را به دست آورد.

از سال 41 برخوردار دست به كار توليد برخي از محصولاتي شد كه وارد مي‌كرد. اين كار براي تاجر جواني كه مي‌خواست پيچيده‌ترين محصولات آن روزگار را توليد كند، خطر بزرگي محسوب مي‌شد. اولين شركتي كه تاسيس كرد، شركت باتري‌سازي بود. در سال 41 با همكاري شركت ري.او.واك امريكا، در سه قطع باتري توليد كرد كه بر آن «قوه پارس» نام نهاد. ابتدا امريكايي‌ها 85 درصد سهام شركت را در اختيار داشتند اما چند سال كه گذشت، برخوردار توانست 70 درصد سهام را از آن طرف ايراني كند. قوه پارس در 12 سال، سه كارخانه تاسيس كرد.

يك سال بعد، در سال 42 حاج محمدتقي بزرگ‌ترين كار زندگي‌اش را انجام داد و شركت پارس‌الكتريك را تاسيس كرد. او موفق شد در كارخانه‌هاي اين شركت راديو و تلويزيون بسازد و در سال 56 تلويزيون رنگي هم توليد كرد. محصولات اين كارخانه تحت ليسانس توشيبا، شاوب لورنس و بعدها گرونديك بود. پارس‌الكتريك در اوج كار خود، سالانه 200 هزار دستگاه راديو و تلويزيون توليد مي‌كرد.

پارس‌توشيبا كه اكنون به پارس‌خزر معروف است، از ديگر شركت‌هايي بود كه برخوردار در سال 47 پايه‌گذاري كرد. او با همكاري توشيبا و بانك توسعه صنعتي و معدني اين كار را انجام داد و در كارخانه‌هايش آبميوه‌گيري، پنكه،

چرخ گوشت، بخاري، هواكش و پلوپز ساخت. قرار بود در همين شركت ماشين لباسشويي، اتو و كولر گازي هم توليد كند كه به انقلاب برخورد. شركت لامپ پارس توشيبا هم در همان سال شكل گرفت و لامپ رشته‌اي و فلورسنت توليد كرد. فعاليت‌هاي برخوردار به تدريج توسعه مي‌يافت و بالا رفتن قيمت نفت و رونق اقتصادي نيز به آن كمك مي‌كرد. البته او پيش از گران شدن نفت، شش شركت تاسيس كرده بود. برخوردار در سال 54 شركت لوازم خانگي پارس را با همكاري جنرال الكتريك امريكا راه‌اندازي كرد تا در ايران يخچال و فريزر و ماشين لباسشويي بسازد. اين شركت اكنون يكي از شركت‌هاي مهم لوازم خانگي ايران است.

برخوردار تنها به لوازم خانگي بسنده نكرد. او تصميم گرفت شركت‌هايي تاسيس كند كه به طور تخصصي لوازم برقي توليد مي‌كنند. با همين فكر، در سال 51 شركت ورشكسته كالاي الكتريك را خريد تا سرپيچ و كليد و پريز توليد كند و بعدها به ساخت انواع ساعت سيكو رو آورد. در سال 54 با همكاري لگراند فرانسه و بانك توسعه صنعتي و معدني، شركت كالاي الكتريكي البرز را تاسيس كرد كه كارش توليد انواع كليد و پريز، دوشاخه، آنتن و فيش تلويزيون بود.

كشاورزي يكي از سنت‌ها در خاندان برخوردار بود و او در اوج روزگاري كه تلويزيون و پلوپز توليد مي‌كرد، به فكر تاسيس شركتي براي كشاورزي و صادرات محصولات خصوصاً پسته كه سنت خانوادگي‌اش بود، افتاد. در سال 51 شركت كشت و صنعت جيرفت را تاسيس كرد. اين شركت توانست يك سردخانه، كارخانه رب گوجه‌فرنگي و كارخانه تن ماهي داشته باشد. در همان دوران برخوردار به توليد فرش هم رو آورد و شركت فرش پارس را تاسيس كرد. در سال 50 اين شركت كار خود را براي توليد فرش ماشيني، موكت و موكت نمدي شروع كرد. فناوري كارخانه‌هاي اين شركت از آلمان و سوييس و انگلستان آمده بود. برخوردار توليدي لباس هم داشت. او در سال 54 شركت پوشش را راه‌اندازي كرد كه مخمل، حوله، بلوجين، جوراب و لباس زير توليد مي‌كرد.

حاج محمدتقي با اينكه نيروي خود را بر لوازم خانگي متمركز كرده بود اما در ديگر صنايع نيز دستي داشت. او در سال 52 سه شركت كارتن البرز، كاشي پارس و سراميك البرز را تاسيس كرد. كارخانه كارتن‌سازي او

دو بار سوخت و تجهيزاتش از بين رفت اما دوباره با اصرار برخوردار احيا شد. برخوردار به عنوان سهامدار نيز در چند شركت از جمله لاميران (توليد انواع تيغ)، سيمان كرمان، آبگينه (توليد انواع شيشه) و كمپرسورسازي ايران (توليدكننده تجهيزات مورد نياز لوازم خانگي پارس) سهامدار بود. اشتياق و تبحر او در اقتصاد باعث شد به عضويت هيات مديره سه بانك و يك شركت بيمه نيز دربيايد. او در 15 سال 13 شركت تاسيس كرد و بهترين دوران توليد لوازم خانگي ايران را گذراند.

روش مديريتي او نيز مدرن بود. براي مثال تبليغات براي برخوردار بسيار مهم بود. محصولاتش بروشور داشت و در شهرهاي مختلف نمايندگي مجاز داشت و سرويس سيار را براي تعمير محصولات در منازل راه‌اندازي كرد. او به تدريج در كنار شركت‌هاي توليدي تلاش كرد شركت‌هاي خدماتي و سرمايه‌گذاري مجزايي درست كند. بر اساس روش‌هاي نوين مديريت، بخش صنعت را از بخش بازرگاني و خدمات جدا كرد. به همين دليل شركت پارس‌شيد و شركت خدمات پارس را تاسيس كرد تا بخش فروش شركت لوازم خانگي پارس و پارس‌توشيبا را بر عهده بگيرند. شركت‌هاي صنعتي پارس‌توشيبا و لامپ پارس توشيبا هم شركت سرمايه‌گذاري پارس‌توشيبا را بنا نهادند تا سرمايه‌گذاري از توليد جدا باشد.

فراموشي

گاهي گفته شده برخوردار با توليد محصولات پيچيده در ايران، تنها مونتاژ انجام داده است اما برخي نيز در پاسخ گفته‌اند برخوردار توانست با كارخانه‌هايش، فناوري‌هاي پيچيده آن روز را وارد ايران كند و به تدريج آنها را در ايران با مديران و كارگران ايراني بسازد و در برخي موارد از شركت خارجي جدا شود. مخالفان برخوردار به او خرده گرفته‌اند كه باعث رواج مصرف‌گرايي در ايران شده است و موافقان نيز بابت بومي كردن فناوري در كارخانه‌ها او را تحسين كرده‌اند.

از شركت‌هايي كه برخوردار تاسيس كرد، شركت پوشش‌، ري. او. واك، كشت و صنعت جيرفت و فرش پارس تعطيل شده‌اند و برخي شركت‌ها مانند لوازم خانگي پارس، پارس‌خزر، لامپ پارس، سراميك البرز و كاشي پارس به كار خود ادامه مي‌دهند. اما برخوردار پس از عمري تلاش مستمر براي صنعت لوازم خانگي،‌ آن روزها را هيچ به ياد نمي‌آورد. 13 سال پس از مصادره شدن كارخانه‌هايش‌ توانست تعدادي از آنها را بازپس گيرد اما ديگر پير شده بود و ناي كار كردن شبانه‌روزي دهه 50 را نداشت. سكته سال 74 هم به اين ناتواني افزود و به تدريج آلزايمر آن همه جوش و خروش را از او گرفت و گوشه‌اي نشاند. از آن همه فعاليت كارنامه‌اي مانده به شكل كتاب كه علي‌اصغر سعيدي و فريدون شيرين‌كام تحت عنوان «موقعيت تجار و صاحبان صنايع در ايران عصر پهلوي: زندگي و كارنامه حاج محمدتقي برخوردار» نگاشته‌اند. شايد اگر آنان گزارش تلاش‌هاي برخوردار را چاپ نكرده بودند، مصرف‌كنندگان لوازم خانگي پارس نيز به همان آلزايمري دچار مي‌شدند كه خود برخوردار را گوشه‌نشين كرده است.


+نوشته شده در پنجشنبه 30 تیر1390ساعت توسط مهرداد زمانی

[سعید یوسفی]

این چه سوالیه، صنعتگران برای چی مقصر باشن؟ شما یه عمر زحمت بکشی، خون دل بخوری و بعد یکی بیاد مال بی زبونتو مصادره کنه مقصر کی می تونه باشه؟ خدا این انسان بزرگ رو رحمت کنه.