نرخ بهره چیست؟

[کامیار کاظمی]

هره بانکی یا بهره سرمایه در اقتصاد جدید یک پدیده صرفاً پولی نیست، بلکه متغیری است وابسته به کمیابی سرمایه (پس انداز)

یکسان انگاشتن بهره و ربا، باتوجه به اینکه ربا در شرع اسلام به صراحت حرام شناخته شده، انگیزه اصلی برای ایجاد بانکداری بدون بهره بوده است.

نظام بانکداری بدون بهره یا «نظام بانکداری اسلامی را در ساده ترین شکل می توان به صورت نظامی مبتنی بر مشارکت در نظر گرفت و نه نظام مبتنی بر بهره».

ربا به علت نقش مخرب اجتماعی آن مورد ذم عقلانی متفکران متقدم قرار گرفته است. در حالی که بهره سرمایه به دلیل کارکرد مهم اقتصادی و سازنده آن - در هدایت پس اندازها در جهت سرمایه گذاری - توجیهی عقلانی و اخلاقی دارد.

از لحاظ اقتصادی، سرمایه، که ریشه در پس انداز دارد، وسیله ای برای بالابردن توان تولیدی است. پس انداز امساک از مصرف آنی است که می تواند منشأ شکل گرفتن سرمایه باشد. مصرف به عنوان هدف نهایی تولید عبارت است از برآورده کردن نیازها یا خواسته های بشری، واضح است که از تعاریف ارایه شده نباید چنین استنباط کرد که سرمایه تنها وسیله افزایش توانایی تولیدی است، یا اینکه هر گونه امساک از مصرف (پس انداز) ناگزیر به تشکیل سرمایه منجر می شود. پس انداز زمانی به سرمایه تبدیل می شود که هدف نهایی آن در جهت فعالیتهای تولیدی باشد. همان طور که پس اندازهای مدفون در خاک را نمی توان سرمایه تلقی کرد، اندوخته هایی که صرفاً به منظورهای مصرفی وام داده می شوند نیز مشمول تعریف سرمایه به مفهوم اقتصادی آن نیست. سرمایه طبق تعریفی که از آن ارایه شد، در یک نظام اقتصادی مبتنی بر تولید غیرمستقیم یعنی تولید با واسطه وسایل تولیدی و لذا تقسیم کار و تخصصی شدن فرایند تولید معنی کامل خود را باز می یابد. به سخن دیگر، هرچه تقسیم کار پیشرفته تر شود و تولید تخصصی تر گردد، نیاز به وسایل تولیدی یعنی تقاضا برای سرمایه بیشتر خواهد شد. بنابراین، در یک اقتصاد معیشتی بسته، مانند اقتصاد جوامع روستایی یا عشایری خودکفا، که تولید کنندگان علاوه بر تولید کالاهای مصرفی مورد نیاز خود، ابزار ابتدایی تولیدشان را نیز خود تولید می کنند، تقاضا برای سرمایه و به طریق اولی بازار سرمایه در عمل وجود ندارد. در چنین جوامعی که بازدهی تولید در سطح بسیار پایینی قرار دارد، امکان پس انداز نیز بسیار اندک است و در نتیجه امکان تشکیل سرمایه نیز فوق العاده محدود است . به رغم اینکه در جوامع ماقبل سرمایه داری، روابط پولی و تجارت، به درجات مختلف، کم و بیش وجود داشته، اما این روابط اغلب در حاشیه فعالیتهای اصلی تولیدی قرار داشتند. از این رو اندوخته های پولی ناشی از تجارت در این جوامع شباهت چندانی به انباشت سرمایه در جوامع امروزی ، باتوجه به نقش مهم آن در نظام اقتصادی جدید، ندارند. صاحبان اندوخته پولی از موقعیتی انحصاری و حتی می توان گفت استثنایی برخوردار بودند و بدین لحاظ می توانستند در قبال وامهایی که می دادند نرخهای ربای بسیار بالایی مطالبه کنند. با اینکه این نرخهای بالا را می توان نشانه کمیابی اندوخته های پولی دانست، اما آنها را نمی توان دال بر بازدهی نهایی بالای سرمایه تلقی کرد، زیرا همان طور که اشاره شد، در این جوامع تقاضا و بازار برای سرمایه، به مفهوم اقتصادی آن، اساساً وجود نداشت. به عبارت دیگر،آن کارکرد اقتصادی و اجتماعی مهمی را که سرمایه در نظامهای اقتصادی جدید دارد، اندوخته های پولی در دنیای قدیم نداشتند. شاید علت اینکه فلاسفه دنیای باستان ربا را محکوم می کردند در همین نکته نهفته باشد، یعنی هیچ توجیه عقلانی، از جهت سیاسی، اجتماعی یا اقتصادی برای آن پیدا نمی کردند، در حالی که نتایج زیان بخش آن به صورت ستمی که بر وام گیرندگان می رفت، برایشان آشکارا قابل مشاهده بود.

پول در دوران باستان عمدتاً نقش واسطه مبادله را داشت، به طوری که متفکرینی مانند ارسطو، پول را از مقوله ثروت جدا دانسته اند. پول از دیدگاه ارسطو منحصراً وسیله مبادله است و نه چیز دیگر. از این رو وی از اینکه پول را نوعی ثروت بخواند اکراه داشت . ارسطو می گوید پول وسیله ای برای تسهیل مبادله است. بنابراین «سخن بیهوده ای خواهد بود اگر فلزی را که فراوانی آن مانع مرگ از گرسنگی نمی شود، ثروت بنامیم »به تبع چنین داوری در باره کارکرد پول است که ارسطو فزونی پول هنگام وام دهی (ربا) را، به عنوان اینکه غیرطبیعی و غیرعادلانه است، به شدت محکوم می کند. منشاً این داوری در باره پول این واقعیت است که در دنیای باستان، پول آن نقش سرمایه ای را که در اقتصاد جدید دارد - یعنی وسیله بالابردن بازدهی تولید از طریق تولید با واسطه (سرمایه فنی) - نداشته یا خیلی بندرت داشته است. به این ترتیب ملاحظه می شود که محکوم کردن ربا نزد ارسطو علتی کاملاً عقلی دارد و همین نکته منشأ قدرت و تداوم اندیشه ارسطویی در باره ربا طی قرون متمادی بوده است .

اما با گذشت زمان و گسترش روابط اقتصادی بازار، تقسیم کار، تخصصی شدن هرچه بیشتر تولید و ظهور نظام اعتباری و بانکداری جدید، ذخیره های پولی نقش اقتصادی مهمی به عنوان سرمایه به عهده می گیرند. توسعه نظم بازار موجب می شود که روابط پولی در کلیه زوایای زندگی اقتصادی نفوذ کند. در نظام اقتصادی جدید، پول دیگر منحصراً وسیله مبادله نیست، بلکه نقش مهم و اساسی دیگری به عنوان ذخیره سرمایه و وسیله اندازه گیری را پیدا می کند. در این نظام، پس اندازها به سهولت از طریق پول به سرمایه، در جهت بالا بردن بازدهی تولید، تبدیل می شوند. آنچه که از قبل قابل تصور نبود، این بود که پس اندازهای کوچک و متوسط در سایه توسعه نظم بازار و بالا رفتن بازدهی تولید، پدیدار می شوند، این پس اندازها که روز به روز بر دامنه آنها افزوده می شود، از طریق نهادهای سپرده گذاری و بانکی جدید، امکانات سرمایه گذاری بزرگی را در سطح جامعه فراهم می آورند. نقش تنظیم رابطه بین پس انداز و سرمایه گذاریها در یک اقتصاد گسترده بازار، به عهده نرخ بهره سرمایه (بانکی) است. بهره بانکی پدیداری جدید و کاملاً متفاوت از «ربا» است و برخلاف تصور رایج، اولی ریشه در دومی ندارد و نتیجه تحولی آن نیست. ریشه لغوی واژه بانک در زبانهای اروپایی کلمه >/F<>F است که دلالت بر میز صرافها در بازارهای مکاره قرون وسطی دارد. به علت تعدد بسیار زیاد پولهای محلی در قرون وسطی، صرافها کارکرد مهمی در این بازارها برای تسهیل در انجام معاملات داشتند.

«گی فوگن» مورخ اقتصادی می گوید:

«براساس تحقیقات جدیدتر معلوم شده است که طی قرون وسطی در اروپا، «رباخواران» نه ایجاد کننده نظام اعتباری بوده اند و نه بانک. آنها به ندرت برای مقاصد تجاری وام می دادند. عوامل و نمایندگان اعتبار تجاری بازرگانان بودند».

او درخصوص پیدایش بانک نیز می نویسد: «بانک نه از رباخواری، بلکه از صرافی پدید آمده است. صرافان، که در هر شهری چند نفری بودند، میزهایشان که واژه بانک از آن ساخته شده - را در بازار قرار می دادند. نقش آنها صرافی دستی بود. سکه های در گردش چون تا مدتهای طولانی توسط مقامات پولی متعددی ضرب می شد، لذا نوع و ارزش آنها بسیار متفاوت بود، به طوری که هیچ بازار فعالی نمی توانست از خدمات صرافی بی نیاز باشد. به زودی در مراکز بزرگ به خصوص در ایتالیا، صرافها - که برای اولین بار عنوان بانکدار برای خود گرفتند - وارد عملیات صرافی پیچیده تری شدند، یعنی به سپرده پذیری، انتقال اعتبارات پرداختند بانکداری جدید از گسترش فعالیتهای صرافها به سپرده پذیری، انتقال سپرده ها و وام دهی از یک سو و از سوی دیگر از اراده دولتهای ملی ملل صاحب State - Nations به تنظیم روابط پولی و مالی و کنترل این گونه فعالیتها به وجود آمد.